Kallusli to’qimalarda morfogenez

K allus to’qimasi morfogenetik
reaksiyasi:
A - proliferiruyuhiy kallus;
B - adventivno’y pochek;
V - ildiz (rizogenez) hosil bo’lishi.
Shuni ham alohida ta’kid lozimki, kallusli to’qimalar kulturasidan hosil bo’lgan ildizdan hech qachon butun o’simlik hosil bo’lmaydi, poyali organogenezda esa dastlab novda hosil bo’ladi va uni ko’proq auksin saqlagan ozuqa muhitlariga ko’chirib o’tkazilgandan keyin, o’zidan ildiz chiqaradi
va butun o’simlik hosil qiladi.
F.Skug va E.Miller, 1957 yilda auksin va sitokinin tipidagi fitogarmonlarni balansidagi farq, bir tomondan hujayrani tabaqasizlangan va tashkil bo’lmagan proiferasiyaga, ikkinchi tomondan esa, u yoki bu tipdagi morfogenezni ikkilamchi tabaqalanishini kuchayishiga olib kelishini ta’kidlab o’tgan edilar. Demak, auksinlar va sitokininlar, ularni bir-birlariga nisbatiga qarab, yoki tabaqasizlanishi va kallusli rivojlanishga o’tish yoki tabaqalanish va kallusli to’qimalar
morfogenezini chaqirishi nafaqat o’sishni boshqarish balki differensirovkani boshqarishga olib
keladi. SHunday qilib, oziqa muhiti tarkibida:
Auksin > sitokinin = ildiz → kallusli to’qima
Sitokinin > auksin = poya → novda → ildiz → o’simlik
Agar organogenzni auksin yoki sitokininlar yordamida kuchaytirish mumkin bo’lsa, somatik
embriogenez- ekzogen fitogarmonlarga umuman bog’liq emas. Odatda embriogen zonalar kallusli
to’qimalarda, kallus hosil qilish uchun ishlatilgan ozuqa muhitida paydo bo’ladi. Kallusli
to’qimalarda somatik kurtaklarni rivojlanishi, ozuqa muhitidan tabaqasizlantiruvchi faktor (2,4–D
yoki boshqa auksinlar) olib tashlangandagina boshlanadi. O’sayotgan kurtak ekzogen gormonlarga
muhtojlik sezmaydi, chunki uni o’zi gormon sintez qilish imkoniyatiga ega va o’zini–o’zi gormon
bilan ta’minlay oladi.
Somatik embriogenezni gormonga muhtojsizligi, Xaberlandt fikriga, keyinroq esa Stevard
tomonidan ilgari surilgan «hujayrani ajratish jarayonini o’zi, ulardagi totipotentlikni namoyon
bo’lishini kuchaytiradi, ya’ni morfogenezga o’tkazadi» degan fikriga argument bo’lib xizmat qiladi.
SHunday qilib, morfogenez uchun asosiy stimul bo’lib, oziqa muhit tarkibidagi gormonlarni
bir-biriga nisbati va o’simlik hujayrasini organizmdan ajratib olish xizmat qiladi. Kallusli
to’qimalar kulturasida morfogenezida qo’shimcha stimul bo’lib, ozuqa muhiti tarkibiga qo’shilgan
kumush nitrat, ammoniy nitrat, ba’zi-bir aminokislotalar (proin, tirozin,ba’zida serin), poliaminlar
(putressin va spermidin) xizmat qiladilar.
Ba’zi bir holatlarda morfogenez jarayonini manniy va sorbiy ham kuchaytiradi. NO3 ionlari
kallus to’qimalarda hosil bo’lgan tartibli strukturalarni rivojlanishi va ta’sir ko’rsatadi, ularni
induksiyasini esa NH4 ioni kuchaytiradi. Gibberel kislotasi poyani o’sishini kuchaytirsa, abssiz
kislotasi somatik kurtaklarni differensiyasini kuchaytiradi.
SHunisi qiziqarliki, yuqorida keltirilgan moddalardan ba’zilari, masalan kumush nitrati eski
ko’chatlarni regenerasiya xususiyatini uzaytiradi.
Morfogenezni kuchaytiruvchi u yoki bu ta’sir oqibatida kallusli hujayra deterinasiya holatiga
o’tishi kerak bo’lsada, ularni 400-1000 dan bittasi regenerasiya yo’liga o’tadilar xolos. Demak,
morfogenezga o’tish uchun induktorni bo’lishi etarli emas, balki hujayra unga javob berishga
3.5 rasm.