Kaft va barmod falangalaridan iborat

,
0,01 kvadrat millimetrga teng. Odam tanasida 300 milliondan ziyod tola bor. Agar ular bir-biriga ulansa, bunday muskul kesimining maydoni uch kvadrat metrdan oshadi. U 25 tonnagacha yukka bardosh bera olgan bulardi.
Muskullar pay yordamida ^is^arib, richag rolini bajara- digan suyakni tortadi — shu tarifa turli xil ^arakatlar amal- ga oshiriladi. Oyo^-^ullarda richag rolini uzun suyaklar ba- jaradi. K^aR^akat yuz beradigan bugim tayanch nu^tasi bulib xizmat 1^iladi, ^arakatni amalga oshiradigan muskul yopisha- digan joy — kuch щshiladigan nu^ta, suyaklarga ogirlik kuchi ta’sir ^iladigan joy — ^arshilik kursatish nustasi bulib xizmat siladi. Ma’lumki, tana richaglarida kuch suyiladigan nu^ta kupincha tayanch nustasiga ya^in turadi va shunga kura, muskul kupro^ kuch ishlatishiga tugri keladi. Masalan, uza- tilgan 1$lda 10 kg yukni kutarish uchuy sul muskullari 100 kg kuch safarbar kilishi lozim.
Bajariladigan ^arakatlar turiga kura, muskullar bukuvchi va yozuvchi, ya^inlashtiruvchi va uzo^lashtiruvchi, yusoriga kuta- ruvchi va pastga tushiruvchi, aylantiruvchi, ^isuvchi va kengay- tiruvchi buladi. Ayrim muskullar yoki ularning guru^i bir yunalishdagi xarakatlarni birgalnkda amalga oshirishi mum- kin. Bunday muskullarni sinergistlar deyiladi. Kisk;argan vastda 1^arama-^arshi ^arakat paydo ^iladigan muskullar an- tagonistlar deyiladi. K^atto eng oddiy ^arakat aktlarida ^am, odatda, >;am sinergistlar, ^am antagonistlar ishtnrok etadi.
Katta yoshdagi odamda muskul tolalari mivdori doimiy bu­lib soladi, ularning diametri esa asosan muskullarning chi- nshdanligiga bogli^. Muskullar nechoglik tez va jadal ishla- sa, shu g^adar yutonlashadi, binobarin, kuchli buladi. Doimiy chinitsish mashslari, jismoniy yuk tolalar diametrining 2 ba- ravar ortishiga sabab buladi. Sportchilarda skelet muskulla­ri tana massasining 50% gacha sismini tashkil 1^iladi.
Muskullar faoliyatini markaziy nerv sistemasi idora si- lib turadi. Muskul tolalari ^is^arganda yoki chuzilganda, nerv impulsi markazga intiluvchi nervlar or^ali or^a va bosh miyaning nerv markazlariga boradi. Bu yerdan signal mar- kazdan ^ochuvchi tolalar or^ali bosh miyaning ^arakat neyron- lariga (motoneyronlarga), sungra ularning or^a miya doira- sidan chetga chi^adigan ildizlari or^ali tegishli muskullarga boradi. Muskulni xatto 8—10 mm ga uzaytirishning uziyos re- septorlarni ta’sirlantirishi va nerv impulsi ^osil kilishi isbotlangan. Muskullarga dancha kup nagruzka bulsa va uning chuzilish yoki sis^arish darajasi k;ancha yusori bulsa, impuls- lar chastotasi shuncha yu^ori buladi.
Antagonist muskullarga nerv impulelarini yuboradigan markazlar xamisha sarama-karshi funksional ^olatda buladi. Bukadigan muskullar ishi uchun javob beradigan markazning suzgalishi yozuvchi muskullarni bosh^aradigan markaz nerv xu-
jayralarining tormozlanishini keltirib chi^aradi. Bu odam- ga yugurish, yurish, ;utirish, urindan turish, sullarni bukish va yozish, suzishga, velosipedda uchish kabilarga imkon be- radi.
K^amma muskullar doimo tonus ^olatida buladi, ya’ni beix- tiyor taranglanishda buladi. Ular, shuningdek, bosh miya nerv markazlari tomonidan nazorat silinadi va odam muayyan Ga­latii sa^lab turish yoki uni uzgartirish imkoniyatiga ega bu­ladi. Muskullarning uzos vazuggacha faolsiz z^olatda bulishi ularning tonusini pasaytiradi. Bu zuzlda oyo^ muskullari to- nusi 6,8—11,6% ga, 1uul muskullari tonusi 1—3,7% ga kamayadi.
Muskul sistemasi organizmning kupgina sistemalari va birinchi galda yurak-tomir sistemasi bilan chambarchas boglshu Muskullar tegishli i^oh bilan ta’minlanmay turib z^arakat sila olmaydi. Odam muskullari tinch turganda minutiga tax- minan 1,5 l son, oz-moz nagruzkada 4—5 l gacha son oladi. Talay darajadagi jismoniy nagruzka son misdorini 10—15 martaga oshiradi. Ishlab turgan muskulning i^oh bilan ta’- minlanishi yurak-tomir sistemasidagi umumiy ^on otsimi uz- gargandagina ruyobga chi^ishi uz-uzidan ravshan. Bunda yurak ishi kuchayadi va tezlashadi, ^on uzanidagi son o^imi tezligi va i^oh z^ajmi kupayadi, son bosimi kutariladi. Ishlab turgan kapillyarlar soni 5—10 baravar kupayadi. Muskullar ishi uzi uchuy zuushimcha misdorda kislorod va ozis moddalar talab si- ladigan uzidagi almashinuv jarayonlarining kuchayishiga z$am boglis. Metabolizmda z^osil buladigan mazuzulotlar esa to- mirlar tonusiga ta’sir ^iladi.
Nerv impulslari ishlaydigan muskullar retseptorlaridan markaziy nerv sistemasiga va vegetativ nerv sistemasi markaz- lariga boradi, ular orsali esa muskul faoliyati barcha ichki organlarga: yurak, upka, me’da-ichak yuli, buyrak funksional z^olatiga ta’sir siladi, skelet, muskul sistemasi rnvojini suvvatlab turadi. Usuvchilarda z^arakat aktivligi yetishmagan- da nafas olish, yurak-tomir sistemalarining funksional im- koniyatlari pasayib ketadi, jismoniy fazilatlar rivoji ke- chikadi. Bunday zuzllarda yurakning jismoniy rivojlanish da- rajasi organizmning fiziologik rivojlanish darajasidan oreada ^oladi va bu nisbat darzuzl baravarlashavermaydi, bo- lalar tez charchaydigan bulib k;oladi, yuragi tez-tez uradi, unda ogri^ buladi, 1^onga yaxshi yolchimayotgan miokard distrofiyasi rivojlanishi mumkin.
Kam^arakat z^ayot tarzi, ov^atning yusori kaloriyaliligi bolalar va usmirlarda semizlik va yog bosishning rivojlani- shiga imkon beradi. Bu buzilishlarning oldini olish usib ke- layotgan avlodning jismoniy va mez^nat tarbiyasini yaxshi yul- ga z^uyish masalalari bilan boglizu
Skelet muskullari statik va dinamik ish bajaradi. Sta- tik ish odam uzod vastgacha, aksariyat bir necha soatgacha mutta- sil ish zuelatini savuzashini tazuzzo etadi, bu esa muskul gu- ruzuzaridan fasat bittasining taranglanishini keskin oshiradi. U kam energiya sarflanishi bilan utadi, nafas olish notekis borishi va sonning kislorodga kam tuyinishi sababli upka ventilyatsiyasi bilan vuzn ta’minoti urtasidagi korrelyatsiya bu- ziladi. Statik ish, shuningdek, oliy nerv faoliyatida sezi- larli uzgarishlarga olib keladi. Shartli reflekslarning musta^kamligi va darajasi pasayadi, ularning yashirin davri ortadi. K,uzgalish va tormozlanish jarayonlarida uzgarish ruy beradi. Tormozlanish avvaliga kuchayadi, sungra boshsa nerv markazlariga tarsaladi, natijada uy^uchanlik paydo buladi.
Muskullarning statik ish turlariga parta yoki stol oldida uzoz^ utirish, yurishda zuzlatni savuzash kiradi. Yelkalar asta- sekin pastga tushadi, bola engashib vueladi, sad-zuzmat guyo chuk- kandek buladi, bosh pastga tushadi. Bu, odatda, yozuvchi muskul­larning kuchsiz rivojlanishiga boglivu Tik vuemat, keng yagrinlik, kukrakning kutarilib turishi — bular guzallikkina emas, balki salomatlik, yuksak ishchanlik belgisi z^amdir. Yel- kalarning osilib turishi, kukrakning ichiga botganligi upka ventilyatsiyasini vuzyinlashtiradi, upkaning z^ayotiy sigimi kich- rayadi, organizmga kislorod yetishmay vuzladi. Bu birinchi galda yurak-tomir sistemasiga, bosh miya faoliyatiga ta’sir vuz- ladi.
Moskva gigienistlarining bir v^ator maktabgacha muassasa- lar, maktablar va oliy u^uv yurtlarida utkazgan tadvuzvuztlari kupchilik bolalarning v^ad-vuzmati tugriligini kursatdi. Sung­ra z^ar bir keyingi yosh guruzuvari v^ad-vuzmatida turli-tuman nuvuyunlari bulgan odamlar soni ortib boradi. Yumalos yoki egarsimon yelkalar, asimmetrik yelkalar, sanotsimon kuraklar paydo bula boradi. Bu uzgarishlar doimiy muntazam chinivuvsh- ga muzugoj yozuvchi muskullar funksiyasining pasayishi natija- si xisoblanadi. Buning uchun avvalo gigienik gimnastika, su- zish, tennis uynash kabilarni uz ichiga olgan jismoniy mashklar bilan muntazam shugullanish zarur. Sportning barcha turlari amalda yozuvchi muskullarni chinivugiradi.
Skelet muskullarining usishi, rivojlanishi va shaklla- nishi 20—25 yoshgacha davom etadi va bu jarayon notekis kechishi kuzatiladi. Eng kup ;usib rivojlanish davrlari bola z^ayoti- ning birinchi yiliga va balogat yoshiga tugri keladi. Yangi tugilgan bolaning z^amma skelet muskullari buladi, birov^ ularning vazni katta odamnikidan 37 marta kam va butun ta- nasi vaznining 24% ni tashkil kiladi. Kichik va urta maktab yoshida muskullar massasi sezilarli darajada ortadi. Ayni vavugda ularning funksional kuchayishi va ximiyaviy tarkibi- ning ^zgarishi kuzatiladi. Katta maktab yoshida bolaning mus­kullari birmuncha sekin usadi va 18 yoshga kelib umumiy tana vaznining taxminan 42% ga yetadi.
Bola z^ayotining birinchi oyida muskullar tonusi va avvalo z$ayot uchun muxim az^amiyatli funksiyalarni ta’minlaydigan muskul guruzudarining tonusi vuaror topib boradi. Emadigan bolalarda avvaliga dorin muskullari, yelka kamari va dul muskullari usadi. 2—3 oyligida buynidagi yozuvchi muskullar tonusi kuchayadi va u boshini vertikal dolatda tutib turadi. Endi organizmning damma xatti-darakatlari yozuvchi muskullar tonusini duvvatlab turishga daratilgan buladi, shunta kura, yozuvchi muskullar baduvvat tortadi va rivojlanadi. Bir necha oy utgach, bola utira oladi, 8-oyga kelib tik tura oladi, 9— 12 oylikda yura boshlaydi. Bu davrda orda va dul-oyodlar mus­kullari sezilarli darajada usib rivojlanadi, ularning kuchi ortadi. Bolaning serdarakatligi nerv yullari va markazlari- ga mos keladigan dul-oyodlar, yelka muskullarining rivojla- nishiga yordam beradi. ^arakatlar tobora muvofidlashib bo- radi, ya’ni biror darakatni bajarishda turli muskullar gurudlari faoliyatida uygunlik dosil buladi.
4—5 yoshli bolada gavda, orda chanod kamari, yelkalar, bilak muskullari nisbatan yaxshirod rivojlanadi. Oyodlar va dul panjalari muskullari kamrod darajada rivojlangan buladi, bu mayda va nozik ishlarni bajarishni diyinlashtiradi. Shun- dan keyingi ikki yil ichida dul panjalari muskullari ni- xoyatda yaxshi rivojlanganidan bolalarni yozuvga urgatish im- koni vujudga keladi. Bu ular uchun diyin va tez charchatadngan jarayon bulsa-da, bolalar yozish-chizishni urganib oladi.
Kichik maktab yoshidagi bolalar muskullari dajmining ki- chikligi va muvofidlashtiruvchi apparatning takomillashma- ganidan tez tolidib doladi. Ayni vadtda bolalarniig tolid- dan muskullari dam olinganda tezda avvalgi ish dobiliyatini tiklaydi, chunki ularda don ta’minoti juda yaxshi buladi.
Maktab mebeli uduvchi buyiga muvofid bulishi kerak. Bu tana vaziyatini tugri tutib turishga imkon beradi va ish uchun dulay sharoit yaratadi. Uduvchining gavdasi tik vaziyatda, ikka- la yelkasi bir satdda bulishi kerak. Oyodlarining tagi butun yuzasi bilan polga yoki oyod duyiladigan taxtaga, chanogn va sonlari kursiga, ordasi esa parta suyanchigiga tegib turishi ke­rak. Bu uchala tayanch nudtasi tufayli muskullarning statik tarangligi eng kam darajaga tushadi va tananing bardaror bulishga erishidadi. Udish va yozish vadtida ikkala bilakni parta dopdogi ustiga erkin duyish, tirsaklar esa deyarli uning chetida bulishi kerak. Bunda gavda va bosh, ikkala kuzning vaziyati pero uchi yoki kitobchaga bir xil, kurish uchun eng du- lay masofada buladi. Gavda bilan stolning yadin dirrasi ora- sida 3—4 sm ochid joy dolishi lozim. Oyodlar tizza bugimida tugri burchak yoki picha utmas burchak ostida bukilgan bulishi kerak. Uta baland yoki uta past stol oldida utirish umurtda pogonasining kiyshayib dolishiga sabab buladi (17-rasm).
Shunday dilib, uduvchi partada tugri utirganda dorin va kukrak bushligidagi organlari disilmaydi, u bemalol nafas oladi, suyak-muskul apparatiga yuk kam tushadi, kuziga zur kelmaydi. Bolalarda sinf taxtasnga Karaganda boshni fadat bir tomonga engashtirish odati borligi tufayli xar bir uduv