Kafedrasi mudiri B. E. Elmurodova

7-amaliy pog'onasi (prikladn. protokol) modelning eng yuqori pog'onasi bo'lib, qo'llanish jarayonlarining tarmoq xizmatlariga kirish uchun imkon yaratadi va quyidagilarni taminlaydi:

• 
  ochiq tizimlarni o'zaro bog'lanish muhiti bilan foydalanuvchilarning amaliy dasturlarni birga ishlashini;
  
• 
  axborot almashish bo'yicha sheriklarni (partnerlarni) identifikatsiyalash;
  
• 
  ma'lumotlar hajmini aniqlash;
  
• 
  konfedentsiallikni ta'minlash mexanizmini muvofiqlashtirish;
  
• 
  xizmat ko'rsatish sifatini muvofiqlashtirish;
  
• 
  xizmat ko'rsatish tartibini tanlashlarni ta'minlaydi.
  

6-taqdim etish pog'onasi (predstavitel'n. protokol) quyidagilarni ta'minlaydi:

• 
  yuboruvchi va qabul qiluvchi sintaksislarni tarmoqqa uzatish sintaksisi bilan muvofiqlashtirish;
  
• 
  so'rov orqali seans o'rnatish va yakunlash;
  
• 
  axborot yuborishlarni ta'minlaydi.
  

Taqdimot pog'onasi protokollarni qayta o'zgartirish, ma'lumotlar translyatsiyasi, qo'llanilayotgan simvollar to'plamini almashtirish kabilarga javob beradi.
5-seanspog'onasi (protokol seansovbiy) seans boshlanishi va yakunlanishini, transport tarmog'i darajasida ishdan chiqish (ishlamaslik) holatlarida qayta ulashni amalga oshirishni ta'minlaydi.
4-transport pog'onasi (transportn. protokol) transport pog'onasining asosiy vazifasi paketlarni xatosiz, dastlabki ketma-ketlikda yo'qotishsizlarsiz kafolat bilan etkazib berishdir. Bu pog'onada ma'lumotlar qayta taxlanadi: uzunlari bir nechta paketlarga ajratiladi, qisqa paketlar esa birlashtiriladi. Shu orqali tarmoqdan paketlarni yuborish samaradorligi oshiriladi. Transport pog'onasida qabul qiluvchi tomonidan ma'lumotlar qabul qilingani xaqida tasdiq signali yuboriladi.
Trasport pog'onasi oqimni boshqaradi, xatolarni tekshiradi, paketlarni yuborish va qabul qilish bilan bog'liq bo'lgan muammolarni hal qilishda ishtirok etadi.
3-tarmoqpog'onasi (setevoy protokol) quyidagilarni ta'minlaydi:

• 
  foydalanayotgan tarmoq va fizik muhitlarni kommutatsiyalash;
  
• 
  marshrutizatsiyalashga bog'liq bo'lmagan transport tarmoq darajasi uchun axborotlarni uzatilishni ta'minlovchi tarmoq ulanishlarni o'rnatish;
  
• 
  faol holda tutish va uzish vositalarini etgazib berish;
  
• 
  ma'lumot oqimlarini boshqarilishini ta'minlash;
  
• 
  paketlar jo'natilishi ketma - ketligini tartibga solish;
  
• 
  shoshilinch ma'lumot uzatilishini ta'minlash;
  
• 
  xatolarni topish va tuzatilishini ta'minlash.
  

Tarmoq pog'onasining ma'lumotlarini paketlar deb atash qabul qilingan. Tarmoq pog'onasida 2 xil protokollar ishlaydi.

1. 
   tarmoq protokollari - tarmoq orqali paketlarni harakatini yo'lga qo'yadi;
   
2. 
   marshrutlash protokollari - marshrutizator tarmoqlararo bog'lanishlar topologiyasi to'g'risida axborot to'playdilar.
   

2-kanal pog'onasi (kanal'n. pratokol) kanal uzatishlarini o'rnatadi va uzatadi, kadrlar bo'yicha sinxronizatsiiyalashni ta'minlaydi, xatolarni topish va tuzatish axborot oqimini boshqarish, kadrlar ketma - ketligini tartibga solishlarni ta'minlaydi.
1-fizik pog'ona (protokol fizicheskiy) fizikaviy kanallar koaksial kabel', optik tolali kabel' yoki radiomuhit orqali bitlar ketma-ketligi bilan ish olib boradi. Fizik pog'ona fizik ulashlarni o'rnatish, faol holatda tutish va o'zini mexanik, elektron va protsedurali vositalarini boshqarish, bitlar bo'yicha sinxronizatsiyalash, bitlarni dupleks yoki yarim dupleksli uzatish, ikki yoki ko'p nuqtali uzatish, fizik darajada ishdan chiqish xolatlari to'g'risida kanal darajasini ogohlantirishlarni ta'minlaydi.

Tarmoqqa nobog'lik

T/R	Xizmat turlari	Pog'onalar
		Fizik	Kanal	Tarmoq	Transport	Seans	Taqdim etish	Amaliy
1.	Birpog'onali ob'ektlar autentifikatsiyasi			+	+			+
2.	Ma'lumotlar manba'i autentifikatsiyasi			+	+			+
3.	Kirish yo'li nazorati			+	+			+
4.	Ulash o'rnatishli aloqa konfidentsialligi	+	+	+	+		+	+
5.	Ulash o'rnatishsiz aloqa konfidentsialligi		+	+	+		+	+
6.	Ixtiyriy tanlangan maydonlar konfidentsialligi						+	+
7.	Ma'lumotlar oqimi konfidentsialligi	+		+				+
8.	Tiklanishli ulanish butunligi				+			+
9.	Tiklanishsiz ulanish butunligi			+	+			+
10.	Ulanishning ajratilgan maydoni butunligi							+

11.	Ulash o'rnatishsiz bog'lanish butunligi			+	+			+
12.	Ulanishsiz ajratilgan maydon butunligi							+
13	Manba'ni tasdiqlab rad etishlardan ximoya							+
14.	etkazib berishni tasdiqlab rad etishlardan ximoya							+

2.1 - rasm. Ochiq tizimlar o'zaro bog'lanish etalon modeli.

Xavfsizlikni ta'minlashni xizmatlari va mexanizmlarini o'zaro bog'liqligi

3. 
   

   T/R	Mexanizm Xizmat	Shifrlash	Raqamli imzo	Kirish yo'li nazorati	Ma'lumot­lar butunligi	Almashuv autentif­ ikatsiyasi	Marshrutizt siyani boshqarish	Arbitraj (muxokam)
   1.	Birpog'onali ob'ektlar autentifikatsiyasi	+	+			+
   2.	Ma'lumotlar manba'i autentifikatsiyasi	+	+
   3.	Kirish yo'li nazorati			+
   4.	Ulash o'rnatishli aloqa konfidentsialligi	+						+
   5.	Ulash o'rnatishsiz aloqa konfidentsialligi	+						+
   6.	Ixtiyriy tanlangan maydonlar konfidentsialligi	+
   7.	Ma'lumotlar oqimi konfidentsialligi	+					+	+

   Axborot xavfsizligini dasturiy - texnikaviy vositalarining tuzilishi, tarmoqlar oraligi ekranlari
   

Ximoya qilishning tashkiliy - dasturiy vositalari texnik usullarga tegishli bo'ladi. Bunday usullar va vositalar etarlicha katta miqdordadir. Bular tasodifiy xavflardan an'anaviy josuslik va qo'poruvchilik, elektromagnit nurlanishlardan va yo'naltirishlardan KT lari tuzilmalarini ruxsat etilmagan o'zgartirishlardan, ruxsat etilmagan murojaat qilishdan axborotni ximoya qilish, kriptografik usullar, komp'yuter viruslari va ular bilan kurashish mexanizmlari va boshqalar.
Tasodifiy xavflardan axborotni ximoya qilishga axborotlarni dubllash, KT ishonchliligini oshirish, ishdan chiqishlariga mustaxkam KT larini yaratish, xalokatlardan va favqulodda xolatlardan keladigan talofatlarni kamaytirish, noto'g'ri amallarni blokirovkalash bilan erishiladi.
An'anaviy josuslikdan va qo'poruvchilikdan axborotni ximoya qilishda KT laridan KT lari ishlatilmaydigan boshqa ob'ektlarni ximoya qilish uchun ishlatiladigan vosita va usullar qo'llaniladi. Bu tizimning vazifalariga ob'ektni qo'riqlash tizimini yaratish, KT ob'ektlarida maxfiy axborot resurslari bilan ishlashni tashkil etish, kuzatishga va bildirmasdan eshitib olishga xamda xodimlarning yomon niyatli xarakatlarga qarshi kurashishi kiradi.
Zararli elektromagnit nurlanishdan va yo'naltirishlardan ximoya qilish xam faol xam passiv usullar bilan amalga oshiriladi. Ximoya qilishning faol usullari, yomon niyatli odam tomonidan ushlab olingan xabarlardan foydali axborotlarni qabul qilish va ajratib olishni murakkablashtiradigan, zararli elektromagnit nurlanishlar va yo'naltirilishlar kanallarida xalaqitlarni yaratishga qaratilgandir. Passiv usullar xavfli xabarni darajasining kamayishini yoki xabarlarning axborotlanganligini pasayishini ta'minlaydilar.
KT larini tuzilmasini ruxsat etilmagan o'zgartirishlardan ximoya qilish usul va uslublari KT larini ishlab chiqish va ishlatish bosqichlarida algoritmik, dasturli
va texnik tuzilmalarni ximoya qilish uchun mo'ljalangan. 2.2-rasmda axborot qurilmasini dasturiy texnikaviy vositalari keltirilgan.

2.2-rasm. Axborot qurilmasini dasturiy texnikaviy vositalari