Kafedrasi “biotexnologiya” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Lizosomalar. Elektron mikroskop bilan tekshirishda bu organoidlar kattaligi 0,2—0,8 mkm keladigan tuxumsimon yoki dumaloq tuzilma-lar ko'rinishida bo'ladi

.Lizosomalarda hujayradagi barcha organik moddalarni parchalay oladigan xilma-xil gidrolitik fermentlar ko'p miqdorda bo'ladi. Shunday qilib, lizosomalar hujayraning hazm funksiyasini yuzaga chiqarib turadi.

• 
  Kiritmalar. Sitoplazmada alohida-alohida bo'lib to'planib turadigan xilma-xil moddalarni kiritmalar deyiladi. Biroq organellalardan farq qilib, bular doimiy emas.
  
• 
  Ular jumlasiga teri osti kletchatkasidagi yog' hujayralarida, jigar hujayralari va ba'zi boshqa hujayralarda to'planib boradigan yog' tomchilari, hujayralarda donachalar ko'rinishida to'plan-uvchi glikogen, to'qimaga rang berib turadigan xilma-xil pigment moddalari, ekskretor moddalar, boshqacha aytganda, hujayradan chiqarib yuborilishi kerak bo'lgan almashinuv mahsulotlari, masalan jigar hujayralarida uchraydigan mochevina kristallari va boshqalar kiradi.
  

Giaioplazma. Sitoplazmaning organellalardan holi bo'lgan moddasi gialoplazma deb ataladi. U qanday bo'lmasin biror tuzilishga ega emas gomogen bo'ladi. Kimyoviy jihatdan juda kam o'rganilgan, unda oqsil va ba'zi fermentlar topilgan.

Turli hujayralarda yadro shakli har xil bo'ladi. Ko'pchilik yadro-lar sharsimon yoki ellipssimon shaklga egadir. Ba'zi hujayralar, masalan, leykotsitlarda yadro juda g'alati shaklga kiradi. Yadroning kattaligi hujayraning turli holatlarida o'zgarib turishi mumkin. Yadroda: yadro pardasi, xromatin, yadro shirasi va yadrocha tafovul qilinadi.

Yadro pardasi. Qalinligi 0,007—0,008 mkm keladigan, perinuklear kamgak deb ataluvchi kamgak bilan bir-biridan ajralib turadigan ikkita membranadan iborat. Bu membranalarning har biri uch qavatli, hujayra pardalari bilan umumiy tipda, oqsil va lipid qavatlardan tuzilgan. Yadro pardasida diametri 0,005 mkm gacha boradigan va bundan kattaroq bo'ladigan teshiklar bor, yirik molekulalar va ularning qismlari, afti-dan, shu teshiklar orqali o'tib turadi.
Xromatin. Fiksatsiya qilingan va bo'yalgan hujayra preparatida bir-biri bilan chalkashib ketgan, asosiy bo'yoqlar bilan bo'yalmaydigan tolalar ko'rinishidagi yadro to'ri yoki yadro asosi ko'zga tashlanadi. Mana shu to'rning qovuzloqlarida asosiy bo'yoqlar bilan juda to'q bo'yaladigan, katta-kichik bo'lakchalar joylashgan bo'ladi. Ana shu modda xromatin deb ataladi. Kimyoviy jihatdan olganda, xromatinda dezoksiribonuklein kislota (DNK) bo'lishi juda xarakterlidir. Zamona-viy fikrlarga muvofiq, bo'linmay turgan yadrodagi xromosomalar spiralligini yo'qotib, juda cho'zilgan quyuqlashish («xromatin bo'lakchalari»)ni yuzaga keltiradigan iplar ko'rinishida bo'ladi. Yadro ribosomalari, odatda, ana shu ipsimon tuzilmalarda joylashadi. Xro­matinda DNK bilan birikkan ishqoriy oqsil-gistonlar va giston bo'lma-gan kislotali hamda qoldiq oqsillar, shuningdek, RNK bo'ladi.
Yadro shirasi (karioplazma). Yadro pardasi yorilganida suyuq modda — yadro shirasi oqib chiqadi. U yadroning suyuq fazasi, gomogen, tarkibida RNK, yana oqsillar, asosan globulinlar bor.
Yadrocha. Odatdagi yo'l bilan tayyorlangan preparatda yadrocha dumaloq, yorug'likni kuchli sindiradigan tuzilma ko'rinishida ko'zga tashlanadi. Yadroda 1—2 ta yadrocha bo'ladi, lekin ular ko'proq ham boiishi mumkin. Yadrochaning asosini ipsimon tuzilishlar tashkil etishi elektron mikroskop yordamida aniqlangan, ana shu tuzilishlar hamma-si bir bo'lib, to'r hosil qiladi, bu to'r iplari orasida yadrocha riboso­malari joylashadi. Yadrochaning asosiy massasini murakkab yadro oqsillari - ribonukleoproteidlar tashkil etadi. Yadrochalardagi shu tuzilmalar-da RNK sintezlanadi va oqsil sintezida ishtirok etadigan barcha hujay-ra ribosomalari hosil bo'ladi.

•