Kafedrasi “biotexnologiya” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Genlarni ajratish - genlarni ajratib olish genetik injeneriyaning bosh
etaplaridan biri hisoblanadi. Genlarni ajratib olishni ikkita yo‘li bor: Genlar sintez kilinadi yoki rekombinat DNK dan keraklisi ajratilib olinadi. Komplementar DNK sintez qilishda transkriptaza yoki revertaza fermenti katta rol o‘ynaydi. Ushbu ferment ayrim tarkibida RNK bo‘lgan onkogen viruslardan ajratilib olingan. Ferment RNK molekulasida DNK komplektar zanjiri sintez bo‘ladi Bizga kerak bo‘lgan genni olganligimizga ishonch hosil qilish uchun bir nechta usullar mavjud. Agarda oqsil aminokislotasining ketma-ketligi aniq
bo‘lsa, ma‘lum oqsilni joylashgan joyiga karab aniqlash mumkin. Ayrim xollarda kaysi genni olganligimizni aniqlash uchun DNK-RNK duragaylash usuli qo‘llaniladi. Ushbu holat qachonki mRNK ajratilib olingan bo‘lgandagina kuzatiladi. Ushbu usulda kDNK denaturatsiyaga uchrab DNK iplari bir-biridan ajraladi, qo‘shaloq spiral yuzaga kelib DNK-RNK molekulasining duragayi hosil bo‘ladi. Agarda kDNK molekulasida mRNK ni sintez bo‘lganligini, keyin oqsil xar xil bo‘lganligini immunokimyoviy usulda oqsilni aniqlash yo‘li bilan aniqlash mumkin. Ana shu usullar qaysi genni ajratib olganligimizni
aniqlab olishga yordam beradi Genlar ekspressiyasi va sut emizuvchilarga genni kiritish - ko‘pchilik bakterial genlar shunday tashkil topganki, ular xar xildagi samaradorlik bilan mavjud. Masalan E. Coli oqsil miqdori 0,1% dan 2% gacha bo‘ladi. Genlarni
aktivlik darajasi RNK-polimeraza vositasida sintez buladigan mRNK miqdoriga bog‘liq. DNK izchilligida RNK- polimerazalar izchil boshqaruvchilar hisoblanadi. Ana shunday izchillik DNK molekulasini ma‘lum qismida RNK-polimeraza bilan bog‘langan holda motor vazifasini bajaradi. E.Coli dagi boshqaruv ishlari xam translyatsiya darajasida bo‘ladi. Genlardagi izchillikda nukleotidlar uzunligi 6-8 iborat bo‘lib uning kodlari AUG iborat Genlar ekspressiyasining izchilligi birinchi marta Shayn-Dal‘charno tomonidan aniqlangan. Eukariot organizmlarda transkriptsiya boshqaruvi juda murakkab bo‘lib, eukariotlar hujayrasidagi genlarni prokariotlar hujayrasiga
kiritishda prokariotlar hujayrasiga kiritishda prokariotlar elementlari
boshqarishi kerak. Genlar ekspressiyasi - rekombinat DNK loyixalashtirish uchun genlar ekspressiyasi qo‘llaniladi (ekspressiya- tez va to‘xtamaydigan). Buning uchun quyidagi strategiya qo‘llaniladi: DNK ning gen fragmentlari modifikatsiyalanib-kodlanmaydigan qismi ajratiladi. Keyin oralik rekombinatsion DNK loyixalashtiriladi, unga bakterial boshqaruvchi elementlar nazoratida gen joylashtiriladi. Ana shu boshqaruvchi elementlar maxsus ajratiladi. Birok, genlarni bakterial hujayra plazmasiga kiritish qulayroq. Ana shunday boshqaruvchi joyga genlarni laktamazalarini
ko‘rsatish mumkin. Genlarni -laktamazalarini boshqarish juda qiyin bo‘lib undan foydalanish xar doim ham foyda bera olmaydi. Chunki ayrim azenlar bakteriyalarni o‘sishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Ana shunday noqulayliklarni bartaraf etish uchun kelib chiqishi begona bo‘lgan oqsillardan foydalanish qulay. Ana shunday oqsilga, isiqlikka chidamli bir nechta bakteriofaglar genlariga javobgar oqsilni olish mumkin. Ana shunday oqsil-repressor 310C aktiv bo‘lib 380 C da aktivligi to‘htamaydi.
Harorat ko‘tarilganda rl- repressorini aktivligi pasayib, kerakli oqsilni sintez bo‘lishi oshadi. Ana shu oqsil miqdori 10% oshishi mumkin. SHunday qilib, bakteriyalar vositasida gen plazmalarini yuqori maxsuldorligiga erishish mumkin. Ana shu holat juda yuqori iqtisodiy samara berishi mumkin. Har xildagi prokariot va eukariot organizmlarda gen-injenerlik tajribalar o‘tkazishda odamning ichagida yashovchi ichak tayoqchalari eng qulay muhit bo‘lib hizmat qilmoqda.