|
Hujayralarning qo‘shilish uslublari.
1.Filogenetik jixatdan uzoq bo‘lgan tirik hujayralarning qo‘shilishi (birlashishi). Hujayralarning qo‘shilishi natijasida xosildor o‘simliklar olingan. Turlararo qo‘shilish natijasida tamaki, kartofel, qaram va xosildor turlar olingan.
2.Assimetrik gibridlarni olish. Bu uslubda bitta hujayraning to‘liq genlari, ikkinchisining bir qism genlar qo‘shilishidir. Assimetrik gibridlar simmetrik gibridga nisbatan chidamli bo‘lishadi. Simmetrik gibridlarda ota-onalar genlari to‘liq bo‘ladi.
3.Uch va undan ortiq ota-onalar hujayralarning qo‘shilishidan gibridlar olish.
Yangi genetik usullarning paydo bo‘lishi bilan irsiyatni organizm darajasida qayta tuzish imkoniyati tugildi. Dj.Gordon birinchi bo‘lib, voyaga yetmagan bakaning (dumli davrida) epiteliya hujayrasi yadrosini, yadrosi olingan bakaning tuxum hujayrasiga kuchirib o’tkazdi. Bunday tuxum hujayradan embrion rivojlanib, yosh dumli baqa hosil bo‘ldi. U esa voyaga yetgan baqaga aylanib, ko’paya boshladi. Yadrosiz tuxum hujayraga shu organizmning somatik hujayra yadrosini kuchirib o’tkazish bilan genotipi bir xil bo‘lgan organizmlarni olish mumkinligi isbotlandi. Agar shu usulni sut emizuvchilarda o’tkazilsa, juda katta amaliy foydaga erishish mumkin. Chunki qoramollar, qo‘ylar va boshqa qishlok ho‘jaylik hayvonlari orasida sersut, seryog, serjun, go‘shtdorlari uchraydi. Jinsiy ko’payish paytida bu yaxshi belgilar yuzaga chiqmasligi mumkin. Sermaxsulot xisoblangan bitta hayvon somatik hujayrasidan olingan diploid yadroni ko‘plab yadrosiz tuxum hujayralarga o‘tkazib, sermaxsul hayvonlar sonini ko’paytirish mumkin.
Hujayraga genni yoki xromosomani o’tkazish 1970 yillarda liposomalarning (lipid pufakchalari) sintez qilinishi bilan amalga oshirila boshladi. Liposomalar ikkita lipid kavatidan iborat bo‘lib, har xil moddalarni hujayraga kiritishda keng ishlatila boshlandi. Liposomalar ichidagi moddalar, shu jumladan, xromosomalar uzoq 87 saklanishi mumkin. Liposoma membranasi xarorat ta'sirida uz xolatini o‘zgartiradi va ichidagi xromosomani hujayraga chiqaradi. Alohida genlarni ajratib o‘tkazishdan qura xromosomani hujayraga o’tkazish osonrok.
1978 yilda liposomalar yordamida odamning xromosomasi sichqon hujayrasiga o’tkazildi. Buning uchun odam somatik hujayrasining bitti xromosomasini liposomaga kiritildi va bu lipoxromosomani gipoksantinguaninfosforilboziltransferaza (GGFT) fermenti bo‘lmagan va sun'iy o’stirilayotgan sichqon hujayralari bilan aralashtirildi. Vaqt o‘tishi bilan sichqon hujayrasi yadrosida odam xromosomasining paydo bo‘lganligi ko’zatildi. Odam xromosomasidagi genlar ta'sirining yuzaga chiqqanligi GGFT fermenti bo‘lmagan sichqon hujayralarida GGFT fermentning paydo bo‘lishi bilan isbotlandi. O‘simliklarning o‘suvchi (meristema) qismidagi hujayralar ajratib olingan. Ajratib olingan o‘simlik hujayrasidan yangi o‘simlik yaratish uchun protoplast xolatiga olib kelinadi. Protoplast o‘simlikni birinchi marotaba 1971 yilda I.Tokebe olgan. O‘simlik hujayrasini protoplast xolatiga olib kelish uchun, hujayra qobig‘i maxsus fermentlar yordamida eritiladi.
Hujayra qobig‘ini eritish uchun 3 xil fermentlar ishlatiladi – sellyo’laza, gemisellyo’laza va pektinaza. Ajratib olingan hujayra maxsus joyda optimal sharoit yaratilgan xolatda saklanadi. Ularga qo‘yilgan fermentlarning ta'siri yo‘qolishi bilan protoplastlarda qobiq xosil bo‘la boshlaydi. O‘simliklarning hujayrasini ajratib olish uchun uning yosh usuvchi bargi olinib, u izolyasiya qilinadi. Izolyasiya qilingan barg sterilizasiya qilinib, barg parchalanadi. Parchalangan barg hujayralari pektinaza fermenti bilan ishlanib, ularning qobig‘i eritiladi va protoplast xolatiga olib kelinadi. Protoplastlar ma'lum vaqt o‘tishi bilan ozikaviy muxitda qobiq xosil qila boshlaydi. Undan keyingi bosqichda hujayralarda bo‘linish boshlanadi, ya'ni differensiasiyalangan hujayradan differensiasiyalanmagan vakuolashgan hujayralar xosil bo‘lib, ularning tartibsiz ko’payishi natijasida hujayra massasi xosil bo‘ladi. Bunga kallus deb ataladi. Kallus xolatdagi hujayralar bir necha marotaba qayta eqilishi natijasida, ulardan ildiz va barg xosil bo‘la boshlaydi hamda yangi o‘simlik paydo bo‘ladi. Protoplastlardan to‘liq o‘simlik olish barcha o‘simliklarda ham sodir bo‘lavermaydi. Protorplastlardan 50 yakin o‘simliklar olingan, ayniksa, kartoshka, tamaki, rapsa, petuniya, daturlar va boshqalar.
Protoplastlar yo’li bilan olingan o‘simliklar ildiz chirish kasalliklariga, gerbisidlarga hamda xar xil xaxarli moddalarga chidamli bo‘ladi. Protoplast xolatidagi hujayralar sterillangan sharoitda, ular o‘zaro qo’shiladi. Qo‘shilish natijasida membrana orqali bir-biriga hujayra ichqarasidagi organoidlarning ma'lum qismi o‘ta boshlaydi (qo‘yiladi). Protoplastlarning qo‘yilishi to‘g‘risida juda kup ilmiytadkikot ishlar olib borilgan va natijada yangi gibriblar olingan. Misol uchun, seleksiya yo’li bilan olingan kartoshka Solanum megistacrolobum protoplast uslubi bilan yovvoiy xoldagi, virus kasalligiga chidamli bo‘lgan S.etuberosa bilan qo’shilib, yangi gibrid olingan. Olingan gibridda ikkala turga mansub bo‘lgan belgilar kayd qilingan . Protoplast xolatidagi hujayralar, filogenetik jixatdan uzoq bo‘lgan organizmlar bilan chatishtirilgan. O‘simliklararo chatishtirishdan yangi gibridlar olingan. Kartoshkalarni, qaramlarni, tamakini turnepsom bilan qo’shilib, turlararo gibridlar olingan. Zamburuglar bilan bakteriyalarni qo’shib, yangi gibridlar olingan. O‘simliklar hujayrasi bilan hayvonlar hujayralari qo’shilganda ancha kiyinchilik xolatlari ko’zatilgan. Qurbaka hujayrasi bilan sabzi hujayrasi qo’shilganda, bu hujayralar uzlariga qobiq xosil kilib, fakat o‘simlik hujayrasi ko’payishi ko’zatilgan. Qurbaka hujayrasidagi yadro o‘z faollagini yo‘qotgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
