Kafedrasi abdullayev utkir azimovich

de-yure
va 
de-fakto
to’xtadi. 
Agar ularning emissiya hajmi oshirilsa va ikkilamchi qimmatli qog’ozlar 
bozorida erkin oldi-sotdi qilinishi ta’minlansa, bu holat mamlakatimizda yuqori 
likvidli qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanishiga zamin yaratadi. 
Hukumat qimmatli qog’ozlari bozorini rivojlantirishning zaruriy shartlaridan 
biri bo’lib, hukumat tomonidan investorlarning hukumat qimmatli qog’ozlariga 
qilingan investitsiyalari summasi va foizlarining o’z vaqtida va to’liq to’lanishi 
hisoblanadi. 
Ayrim 
o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida Davlat byudjeti 
daromadlarining etishmasligi muammosi mavjud bo’lishi mumkin. Bunday 
sharoitda hukumat qimmatli qog’ozlari bo’yicha majburiyatlarni o’z vaqtida bajara 
olmay qolish xavfi yuzaga keladi. Agar hukumat ushbu xavfni o’z vaqtida bartaraf 
eta olmasa u holda, hukumat qimmatli qog’ozlari bozoriga nisbatan kuchli 
ishonchsizlik kayfiyati yuzaga keladi va bu ishonchsizlik pirovard natijada 
mamlakat fond bozorining rivojlanishiga kuchli zarba berishi mumkin. Buning 
natijasida Markaziy bankning ochiq bozor siyosatining samaradorligi ham keskin 
pasayishi mumkin. 
Markaziy bankning ochiq bozor siyosatini amalga oshirishda Markaziy 
bankning savdo hamkorlarini tanlashning xalqaro amaliyotda qabul qilingan 
printsiplari mavjud. Xalqaro amaliyotda Markaziy bankning ochiq bozor 
operatsiyalarida ishtirok etuvchi tijorat banklarini (savdo hamkorlari) tanlashda 
quyidagi ikki printsipdan foydalaniladi: 
1. Agar Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini doimiy ravishda amalga 
oshirmasa (masalan, haftada bir marta amalga oshirsa), u holda, ushbu 
operatsiyalarda barcha tijorat banklari ishtirok etishadi. 
105
http://www.newyorkfed.org/markets. 
106
http://www.cbr.ru. 

---

 
2. Agar Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini doimiy ravishda amalga 
oshirsa, ya’ni har kuni yoki bir kunda bir necha marta amalga oshirsa, u holda, 
Markaziy bank uncha ko’p sonli bo’lmagan bir nechta tijorat bankini tanlaydi. 
Ayrim hollarda, Markaziy bank pullar taklifiga tez ta’sir qilish maqsadida 
bitta tijorat banki bilan yirik summaga ochiq bozor operatsiyasini amalga oshiradi. 
Fikrimizcha, O’zbekiston Respublikasi bank tizimi rivojlanishining zamonaviy 
bosqichida Markaziy bankning bitta tijorat banki bilan ochiq bozor operatsiyasini 
amalga oshirishi, respublikamiz bank amaliyotida sog’lom raqobat muhiti to’liq 
shakllanmagan hozirgi sharoitda, ushbu bank monopol mavqeining yuzaga 
kelishiga olib kelishi mumkin.
Markaziy bank tomonidan ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirishda 
tijorat banklariga nisbatan aniq mezonlarga asoslangan majburiyatlar belgilanishi 
lozim. Bu borada ochiq bozor siyosati bo’yicha katta tajriba to’plagan markaziy 
banklar (Angliya Markaziy banki, GFR Bundesbanki, AQSh FZT) ning ochiq 
bozor operatsiyalarini amalga oshirish tartibini o’rganish maqsadga muvofiqdir. 
Masalan, Angliya Markaziy bankining amaldagi talabiga ko’ra, Markaziy bank 
bilan ochiq bozor operatsiyalarida ishtirok etuvchi tijorat banklari quyidagi 
mezonlar bo’yicha talabga javob berishlari lozim
107
: 
– operatsiyani to’liq va xavfsiz rejimda amalga oshirish imkonini beradigan 
darajada texnik imkoniyatlarga ega bo’lishi lozim; 
– turli bozorlarda likvidlilikni talab qilinadigan darajada o’zgartirish uchun 
zarur bo’lgan miqyosda operatsiyalarni faol tarzda amalga oshirish imkoniyatiga 
ega bo’lishi zarur; 
– ochiq bozordagi operatsiyalarda doimiy tarzda ishtirok etishi lozim; 
– Markaziy bankni bozorda yuzaga kelgan sharoitlar va tendentsiyalar 
to’g’risidagi foydali ma’lumotlar bilan doimiy ravishda ta’minlab turishi zarur. 
Taraqqiy etgan mamlakatlar markaziy banklarining tajribasi shuni 
ko’rsatadiki, Markaziy bankning ochiq bozor siyosati uning qayta moliyalash 
siyosati va majburiy zaxira siyosati bilan muvofiqlashtirilgan tarzda olib 
borilgandagina kutilgan samarani beradi. Ushbu fikrimizning dalili sifatida AQSh 
FZT tomonidan amalga oshirilayotgan ochiq bozor operatsiyalarini keltirish 
mumkin. 
AQSh FZTning ochiq bozor siyosati «diskont oynasi» orqali kreditlash 
operatsiyalari va majburiy zaxira talabnomalari bilan muvofiqlashtirilgan tarzda 
olib boriladi. Uchala siyosat doirasidagi operatsiyalarni muvofiqlashtirish 
Boshqaruvchilar Kengashi va Ochiq bozordagi operatsiyalar bo’yicha qo’mita 
(Qo’mita) tomonidan amalga oshiriladi. 
Qo’mita o’zining har bir majlisidan keyin Nyu-Yorkdagi Federal zaxira 
bankiga (FZB) keyingi majlisga qadar ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirish 
to’g’risida ko’rsatma beradi. Qo’mita Nyu-Yorkdagi FZBni ochiq bozor 
operatsiyalarini amalga oshirish bo’yicha agent sifatida tanlagan. Shuning uchun 
FZB ning yuqori lavozimdagi mansabdor shaxslaridan biri ichki bozorda amalga 
oshiriladigan ochiq bozor operatsiyalarini boshqaradi. 
107
“The Bank of Englands Operations in the Sterling Money Markets” (L.: Bank of England, 2002) ma’lumotlari 
asosida muallif tomonidan umumlashtirildi. 

---

 
FZT ochiq bozor operatsiyalari doirasida qimmatli qog’ozlarni sotib olganda 
o’ziga nisbatan chekni yozish yo’li bilan to’lovni amalga oshiradi. Sotuvchining 
banki chekni olishi bilan uni FZT ga to’lovni amalga oshirish uchun uzatadi. FZT 
sotuvchining bankini FZB dagi zaxira hisobraqamining qoldig’ini ko’paytirish 
yo’li bilan chekni aktseptlaydi. Shunisi xarakterliki, qimmatli qog’ozni 
sotuvchining bankini hisobraqami qoldig’ining o’sishi boshqa bankdagi zaxiraning 
kamayishiga olib kelmaydi. Demak, Markaziy bank qimmatli qog’ozlarni sotib 
olsa milliy bank tizimi zaxiralarining umumiy miqdori oshadi. Bu esa, Markaziy 
bank ochiq bozor siyosatining muhim xususiyati hisoblanadi. 
FZT ochiq bozor siyosati doirasida qimmatli qog’ozni sotsa, buning natijasida 
sotib oluvchining bankini FZB dagi zaxira hisobraqamining qoldig’i kamayadi. 
Ushbu kamayish boshqa bankning FZB dagi zaxira hisobraqami qoldig’ining 
ko’payishiga olib kelmaydi. Demak, FZT qimmatli qog’ozlarni sotsa milliy bank 
tizimi zaxiralarining umumiy miqdori kamayadi. 
Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari milliy bank tizimi 
zaxiralarining miqdoriga bevosita ta’sir qilish yo’li bilan pullar taklifiga va tijorat 
banklarining kredit emissiyasi hajmiga ham kuchli ta’sir ko’rsatadi. 
AQSh ikkilamchi bozorida hukumat qimmatli qog’ozlari muomalasi 
hajmining nihoyatda katta ekanligi AQSh hukumati tashqi va ichki qarzining katta 
miqdorda ekanligi bilan izohlanadi. 
Davlatning qarzi miqdorining katta ekanligi uni qimmatli qog’ozlar 
emissiyasini oshirishga majbur qiladi. Buning natijasida, bir tomondan, 
hukumatning qarzini noinflyatsion yo’l bilan yopish imkoniyati yuzaga keladi; 
ikkinchi tomondan, Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari orqali 
muomaladagi pul massasini tartibga solish imkoniyati oshadi. 
O’z 
navbatida, 
Markaziy 
bankning 
ochiq 
bozor 
siyosatini 
takomillashmaganligi uning REPO operatsiyalari orqali so’mning almashuv 
kursiga va milliy bank tizimining likvidliliga sezilarli darajada ta’sir etish imkonini 
bermaydi. Bu esa, pirovard natijada, majburiy zaxira siyosati kabi ma’muriy 
instrumentlardan foydalanish zaruriyatini kuchaytiradi. 
Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalari ob’ektlari sonini ko’paytirish, 
ularning investitsion jozibadorligini oshirish, ochiq bozor siyosatini qayta 
moliyalash va majburiy zaxira siyosati bilan muvofiqlashtirilgan tarzda amalga 
oshirish ushbu siyosatning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.