Kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish

9.5.  M ehnat va unga haq to‘lash 
M ehnat  -   har  bir  shaxs  va  umuman,  jam iyat  ehtiyojlarini  
kondirish uchun zarur boMadigan  moddiy va m a’naviy n e ’matlar  
yaratish sohasidagi  maqsadga muvofiq  faoliyatdir. 
M oddiy  ishlab  chiqarish  jarayonini  tadqiq  qilish  asosida  
shunday  fikrga  kelish  mumkinki,  mehnat  avvalo,  inson  bilan  
tabiat  o ‘rtasida  sodir  bo‘ladigan  shunday jarayonki,  unda  inson  
o ‘z  faoliyati  bilan  o ‘zi  va  tabiat  o ‘rtasidagi  moddalar  
alrnashinuvini  bevosita  ifodalaydi,  tartibga  soladi  va  nazorat  
qiladi. 
Mehnat  jarayoninmg  oddiy  jihatlariga  uning  maqsadga  
muvofiqligi,  mehnat  buyumi  va  mehnat  vositalarini  kiritish  
kabul  qilingan.  Mehnat  buyumlari  va  ishlab  chiqarish  qurollari  
jonli  mehnat  jarayoniga  kiritihnasa,  ular  o ‘z-o‘zidan  faoliyat  
k o ‘rsata  olmaydi.  Jonli  mehnat  esa  hamisha  faqat  kishilaming  
tabiatga  munosabatidan  iborat  boMibgina  qolmay,  shu  bilan  
birga, jarayon qatnashchilari  o'rtasidagi  munosabatdan  iborat. 
Mehnat munosabatlarini  y o ‘lga  qo‘yish  sharoitida  mehnatga  
haq  to ‘lashning  tashkiliy  tizimi  yuzaga  keladi.  Mehnatga  haq  
to'lashni  tashkil  ctishda  ish  bcruvclntar  bilan  uni  amalga  
oshiruvchilar,  y a’ni  xodimlar  manfaatlari  c ’tiborga  olinadi.  Bu 
162 

yerda:  shuni  ta ’kidlash  zarurki,  bozor  munosabatlariga  o Ltishda  

tomonlar  mehnatga  haq  to ‘lash  masalalarini  hal  etishda  teng  
huquqlarga ega b o ‘lishlari  lozimligi  shak-shubhasizdir.  Korxona  
m a’muriyati  
(yoki  
mulkdoming  
vakili)  
bilan  
xodimlar  
manfaatlarini  himoya  qiluvchi  kasaba  uyushmalari  o'rtasida  
tuzilgan  jam oa  shartnomalari  mehnat  munosabatlarini  tartibga  
solishning,  shu  jumladan,  mehnatga  haq  toTash  masalalarini  
tartibga  solishning  huquqiy  amaliy  va  birdan-bir  ta ’sirchan  
shakliga aylanadi. 
Ishlab  
chiqarishni  
modemizatsiya  
qilish  
jarayonida  
taqsimlash  munosabatlari,  takomillashib  boradi,  m a’muriyat-  
chilik  andozalariga  barham  beruvchi  yangi  boshqaruv  shakllari  
paydo  
b o ‘ladi.  
Korxonalar  
darajasini  
tartibga  
solish  
jarayonlariga  yangi  talablar  qo‘yiladi.  Davlatning  aralashuvi  
daromadlami  taqsimlash  shart-sharoitlari  va  tamoyillariga  rioya  
qilishni aniqlash,  tahlil etish va ta ’minlash uchun zarurdir. 
Taqsimlash  munosabatlari  davlat  yo‘li  bilan  tartibga  
solinishining asosi mehnat sohasidagi  qonunlar va bitimlar,  soliq  
tizimida  yakka  
daromadlaming  
o‘sishi  bilan  inflyatsiya  
o ‘rtasidagi  bog‘liqlikni  aniqlashdan  iborat  bo ‘lishi  lozim.  
Davlatning ishtirokisiz  insonga daromadni kafolatlab boTmaydi,  
bu  daromad  unga  korxonaning  iqtisodiy  faoliyatidan  qai’iy  
nazar  munosib  hayot  kechirishni  ta'm inlaydi.  Davlatning  
funksiyasiga,  bundan  tashqari,  aholining  kam  ta ’minlangan  
qatlamlari  daromadlarini  oshirishni  kiritish  zarur,  bu  narsa  ish  
kuchini  normal  darajada  takror  hosil  qilish  uchun,  mehnat  
resurslarini  maqbul  tarzda  taqsimlanishini  ta ’minlash,  ijtimoiy  
keskinlikni  yumshatish  va  hokazolar  uchun  kerak  bo ‘ladi.  
Davlat  ishchi  kuchini  takror hosil  qilish  ishtirokchisi  bo‘lganligi  
sababli  taklif  etilgan  ishchi  kuchining  ko^proq  qismini  o ‘ziga  
qabul qiladi,  uning tadbirkorlar talabiga javob berishiga intiladi. 
Ish  haqining  mohiyati  uning  ijtimoiy  ishlab  chiqarish  
bosqichlari  b o ‘lgan  mahsulot  ishlab  chiqarish,  uni  taqsimlash, 
163 

ayirboshlash  va  iste’mol  qilishda  bajaradigan  funksiyalari  

(vazifalari)da namoyon  b o ‘ladi. 
1.