K. Z. Homitov iqtisod fanlar doktori, dotsent

177
IX BOB. LIZING MUNOSABATLARINING HUQUQIY-IQTISODIY 
ASOSLARI 
9.1. Lizing munosabatlarini rivojlantirishning huquqiy-iqtisodiy 
asoslari 
Yuksak taraqqiyotga ega bo‘lgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida 
lizing shartnomasi muhim o‘rin tutgan bo‘lib, hozirda ham mazkur 
shartnomaviy munosabat bir necha davlatlarning iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir 
ko‘rsatishida o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. O‘zbekiston Respublikasida yirik 
sanoat korxonalarini barpo etish, xususan, og‘ir va yengil sanoat sohasini 
zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan ta’minlash, qishloq joylarda yangi 
kichik fabrika va korxonalar qurish hamda ularni jihozlash, ish o‘rinlarini tashkil 
etish va milliy mahsulotlar ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirish dolzarb 
masalalardan hisoblanadi.
Butun jahonda qo‘llanilib kelingan va o‘zining ijobiy xususiyatlari bilan 
tadbirkorlik subyektlariga imkoniyatlar taqdim etgan lizing yuqoridagi 
masalalarni ijobiy hal etish borasida muhim ahamiyat kasb etadi. Lizing 
munosabatlarini tarixiy rivojlanish bosqichlarini tahlil etish orqali shunga amin 
bo‘ldikki, iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarning taraqqiy etishi va yuksalishida 
lizing bozori o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatgan.
Lizing subyektlari huquq va majburiyatlarini tartibga solishda lizing 
shartnomasi tushunchasi, uning boshqa shartnomalardan farqlovchi jihatlari va 
yuridik tabiatini aniqlash lizing munosabatlarining har bir davrida dolzarblik 
kasb etgan.
Lizing munosabatlarining huquqiy ta’minlanganlik darajasiga ko‘ra 
mamlakatlarni ikki asosiy guruhga ajratish mumkin:
1)
lizing shartnomalarini muvofiqlashtiruvchi maxsus qonunlarga ega 
bo‘lgan mamlakatlar;
2)
maxsus qonunchilikka ega bo‘lmagan davlatlar.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi lizing faoliyatini tartibga soluvchi 
maxsus qonunga ega bo‘lgan mamlakatlar guruhiga kiradi. O‘zbekiston 
Respublikasida lizing munosabatlari 1996-yilda qabul qilingan Fuqarolik 
kodeksining 587-599-moddalari hamda 1999-yil 14-apreldagi “Lizing 
to‘g‘risida”gi qonun normalari bilan huquqiy tartibga solinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida ikki yoki bir necha 
shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini vujudga keltirish, o‘zgartirish yoki 
bekor qilish haqidagi kelishuvi shartnoma deb e’tirof etiladi. O‘zbekiston 
Respublikasi Fuqarolik kodeksining 587-moddasida lizing shartnomasining 
tushunchasi berilgan bo‘lib, unga ko‘ra “Lizing beruvchi (ijaraga beruvchi) bir 

---

178
taraf lizing oluvchi (ijaraga oluvchi) ikkinchi tarafning topshirig‘iga binoan 
sotuvchi uchinchi taraf bilan undan lizing oluvchi uchun mol-mulk sotib olish 
haqida kelishish majburiyatini oladi, lizing oluvchi esa buning uchun lizing 
beruvchiga lizing to‘lovlarini to‘lash majburiyatini oladi” deb belgilangan. 
Bozor 
munosabatlariga 
o‘tish 
davrida 
respublikamizda 
lizing 
munosabatlarini rivojlantirish va keng yo‘lga qo‘yish uchun xo‘jalik 
subyektlarining to‘lov qobiliyatini kuchaytirish, turli tahlikalarning oldini olish, 
qayta moliyalash stavkalarini pasaytirish kabi muammolarni qo‘yadi. Hozirgi 
bosqichda lizing faoliyatini kengaytirish maqsadida, lizing kompaniyalari uchun 
soliq imtiyozlarini yaratish, tezlashtirilgan amortizatsiya siyosatini qo‘llash 
imkoniyatlarini lizing infrastrukturasiga yo‘naltirish lozim.
Lizing bozor infratuzilmasining ajralmas qismi bo‘lib, mamlakatimiz 
uchun nisbatan yangi moliyaviy dastakni o‘zida mujassam etadi.
Mamlakatimizda 1995-yil 25-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy 
Majlisi qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining birinchi 
qismi, 1996-yil 29-avgustda esa ushbu kodeksning ikkinchi qismi tasdiqlandi.
Fuqarolik kodeksining 34-bobidagi oltinchi band lizingga, ya’ni moliya 
ijarasiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda lizing ta’rifi berilgan, jami 13 banddan 
iborat bo‘lgan bu modda lizing shartnomasi, obyekti, subyekti, lizing to‘lovlari, 
tomonlarning majburiyatlari, javobgarliklari, huquqlari va qator boshqa 
masalalarni qamrab olgan.
Rivojlangan mamlakatlarning tajribasi esa lizing kompaniyalari tomonidan 
mavjud uskunalarni texnik qayta qurollantirish va yangi ishlab chiqarish 
quvvatlarini yaratish borasidagi ko‘plab misollarga boy. 
Bu tajribadan samarali foydalanish hamda endigina shakllanayotgan lizing 
xizmatlari bozorining to‘laqonli amal qilishini tashkillashtirish maqsadida lizing 
faoliyatiga ixtisoslashgan me’yoriy-huquqiy asoslarni shakllantirish zaruriyati 
tug‘ildi.
1997-yilda Respublika Vazirlar Mahkamasining ““O‘zkeysagrolizing” 
o‘zbek-amerika kompaniyasini tashkil etish to‘g‘risida”gi 111-sonli qaroriga 
binoan O‘zbekiston Banklar assotsiatsiyasi va uning shu’ba korxonasi “Baraka” 
ULK OAJga bir oy muddatda “Lizing to‘g‘risida”gi vaqtinchalik nizom ishlab 
chiqib Vazirlar Mahkamasiga kiritish tavsiya etilgan.
Tayyorlangan hujjat, lizing asosida moliyalashtirishning shartnoma 
munosabatlarining qulay sharoitlari va prinsipial asoslarini qamrab olgan edi. 
Biroq mamlakat hukumati lizing bo‘yicha me’yoriy-huquqiy hujjatlarni yanada 
mujassamlashtirish, hamda u lizing munosabatlarining barcha jihatlarini qamrab 
olishi lozimligidan kelib chiqib vaqtinchalik nizom o‘rniga “Lizing to‘g‘risida” 
qonun ishlab chiqish zarurligi haqida xulosaga keladi.

---

179
1998-yilda Respublika Vazirlar Mahkamasida qator vazirliklar, bank, 
moliya va lizing tuzilmalari mutaxassislaridan iborat guruh ish boshlab, u 
“Lizing to‘g‘risida”gi qonunning dastlabki loyihasini ishlab chiqdi. So‘ngra bu 
qonun loyihasini yanada mukammalroq qilish hamda uni tayyorlashga keng 
doirada mutaxassislarni jalb qilish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy 
Majlisining Budjet, bank va moliya masalalari qo‘mitasi qoshida “Lizing 
to‘g‘risida”gi qonun loyihasini tayyorlovchi ishchi guruh tashkil etilib, uning 
tarkibiga Oliy Majlis deputatlari, qo‘mita a’zolari, Vazirlar Mahkamasi, 
prezident devoni, Moliya va Adliya vazirliklari, Soliq qo‘mitasi, Markaziy bank 
va “O‘zbeklizing interneshnl” va “Baraka” lizing kompaniyalarining 
mutaxassislari kirdilar. 
1999-yil 
14-aprelda 
Oliy 
Majlisning 
qarori 
bilan 
O‘zbekiston 
Respublikasining “Lizing to‘g‘risida”gi qonuni kuchga kirdi. Mazkur me’yoriy-
huquqiy hujjat lizing bo‘yicha Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan birinchi 
maxsus davlat hujjati bo‘lib, unda lizing operatsiyalarini amalga oshirish tartibi 
va shartlari, ishtirok etadigan subyektlarning huquq va majburiyatlari, lizing 
obyektining ta’rifi va lizing faoliyatini belgilovchi me’yorlar o‘zining aniq 
aksini topdi.
Mamlakatda lizing munosabatlarining rivojlanishi hamda respublika tijorat 
banklarining moliyaviy xizmat turini ko‘plab ko‘rsatishga jalb qilish maqsadida, 
O‘zbekistan Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan 1997-yil
29-martda tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi banklari tomonidan lizing 
operatsiyalarini o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi qoidalari muhim rol o‘ynadi. 
Xususan, bu hujjat tijorat banklarining lizing bozorida faoliyat yuritish 
me’yorlarini aniqlab, bank mijozlari bo‘lgan kichik va o‘rta biznes subyektlariga 
banklar tomonidan lizing xizmatlarini bajarish uchun huquqiy asoslarni yaratdi. 
Ularning lizing xizmatlari qator xususiyatlarga ega bo‘lib, avvalo, deyarli barcha 
banklar lizing loyihalarini o‘zlari uchun past rentabellik bilan amalga oshirdilar. 
Bu hol mamlakatning o‘rta va uzoq muddatli kreditlari uchun mavjud, ammo 
lizing operatsiyalariga nisbatan qo‘llanilmaydigan soliq imtiyozlari bilan bog‘liq 
edi. Tijorat banklari mijozlarning lizing loyihalarini kreditlash stavkasi bo‘yicha 
moliyalashtirgan va ularning foydasi QQS hisobiga kamaygan. 2002-yil 28-
avgustdagi “Lizing tizimini rivojalantirishni yanada rag‘batlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni hamda 
Markaziy bankning “Tijorat banklarining moliyaviy lizing operatsiyalarini olib 
borish tartibi to‘g‘risida”gi nizomga kiritilgan tuzatish va qo‘shimchalar banklar 
uchun lizing operatsiyalarini faol amalga oshirishga shart-sharoit yaratib berdi. 
Lizing beruvchilarni lizing operatsiyalarini o‘tkazish chog‘ida qo‘shilgan qiymat 

---

180
solig‘idan ozod etilishi, lizing xizmatlari bozorida banklarning faol ishtiroki 
uchun huquqiy va iqtisodiy asoslarni yanada mustahkamladi hamda rivojlantirdi.
Respublikamizda lizing munosabatlarini rivojlantirishning huquqiy 
asoslarini takomillashtirish yo‘lidagi vazifalardan biri bo‘lib “Investitsiya 
faoliyati to‘g‘risida”gi, “Lizing to‘g‘risida”gi qonunlarni xalqaro lizing 
qonunchiligi va davlat iqtisodiyotiga oid boshqa qonunlar bilan tartibga 
keltirilishi hisoblanadi. Bunda Ottavada qabul qilingan (1988-yil) va 1995-yil 1-
maydan kuchga kirgan BMT konvensiyasi qoidalari va ushbu konvensiyaga a’zo 
bo‘lgan hamda bo‘lmagan davlatlar qonunchiligini inobatga olish asosiy 
muammolardan biri edi.
Lizing bo‘yicha me’yoriy-huquqiy bazani yanada takomillashtirish 
maqsadida mamlakatda huquqiy islohotlar davom ettirildi. Yuqorida qayd 
etilgan Prezident farmoni hamda “O‘zbekiston Respublikasi ayrim qonuniy 
hujjatlariga o‘zgarishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi qonun qabul 
qilinib, unga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik va Soliq kodeksiga, 
O‘zbekiston Respublikasi “Lizing to‘g‘risida”gi va “Bojxona ta’riflari 
to‘g‘risida”gi qonunlariga bir necha marotaba o‘zgartirish va qo‘shimchalar 
kiritildi. Lizing to‘lovlarini qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etish, lizingga 
berish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilayotgan 
texnologik uskunalarni QQS va bojlardan ozod etish, xo‘jalik subyektlarini, 
lizing oluvchilarni lizingga berilgan mulkni mulk solig‘idan ozod etish va 
boshqalar kabi jiddiy soliq imtiyozlari berilishi ushbu me’yoriy-huquqiy 
hujjatlarni qabul qilinishining natijasi bo‘ldi.
2003-yil 16-iyundagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 
260-raqamli “Istiqbolda valyuta kurslarini unifikatsiyalash va valyuta bozorini 
liberallashtirish tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori lizing operatsiyalarini amalga 
oshirishda valyuta hisobiga lizing obyektlarini import qilish shart-sharoitlarini 
yengillashtirdi, hamda xalqaro lizing operatsiyalarini rivojlanishiga keng 
imkoniyatlar yaratdi.
Hozirgi paytda O‘zbekistonda lizingni tartibga soluvchi qonunchilik 
huhhatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1)
O‘zbekistan Respublikasining “Lizing to‘g‘risida”gi qonuni;
2)
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi;
3)
O‘zbekistan Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksi;
4)
Xalqaro moliyaviy lizing to‘g‘risidagi UNIDRUA konvensiyasi; 
5)
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Lizing tizimini rivojlantirishni 
yanada rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2002-yil 28-avgustdagi 
farmoni;

---

181
6)
O‘zbekistan Respublikasi Prezidentining “Lizing tizimini rivojlantirishni 
yanada rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni;
7)
O‘zbekistan Respublikasi “Bojxona tariflari to‘g‘risida”gi qonuni;
8)
O‘zbekistan Respublikasi Bojxona kodeksi;
9)
O‘zbekiston Respublikasi Milliy buxgalterlik hisoboti standarti (MBHS).
Yuqorida aytib o‘tganimizdek lizing munosabatlarini huquqiy bazasini 
yaratish bo‘yicha O‘zbekistonda juda ko‘p ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirga 
kunda O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolik kodeksi” va 1999-yil 14-aprelda 
qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi “Lizing to‘grisida”gi qonun va birinchi 
prezidentimiz I.Karimovning mazkur fuqarolik-huquqi institutlari bilan bog‘liq 
qator farmonlari qabul qilingan va ularda lizing tushunchasi, subyektlari 
huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi masalalari, shartnoma tuzish tartibi, 
shartnoma obyektlari, fuqarolik huquqining mazkur institutini rivojlantirish 
yo‘lidagi dolzarb masalalar o‘z yechimini topmoqda va yaratilishi kerak 
bo‘lgan sharoitlar, imtiyozlar hamda boshqalar belgilangan, kafolatlangan, 
mustahkamlanib o‘tilgan.
Lizing bilan bog‘liq huquqiy munosabatlarning rivojlanishi bevosita bozor 
munosabatlarining rivojlanishi talablaridan kelib chiqadi va bu institut har 
qanday ishlab chiqarish, mulk shakllariga va ishlab chiqarish usuliga 
asoslangan jamiyat bazasining rivojlanishi uchun ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Lizing 
ishlab chiqarish subyektlari - korxonalarning asosiy fondlarining asosiy 
qiymatini shakllantirishga va uni ekspluatatsiya qilish natijasida korxonaga, 
xo‘jalik subyekti aylanma mablag‘ shaklida tezroq va qisqa muddatlarda
qaytishiga ko‘maklashadi. Davlatimiz iqtisodiyotini ko‘tarishning asosiy 
yo‘llaridan biri – bu iqtisodiy rivojlangan davlatlarning lizing amaliyotini 
o‘rganish, ularda qo‘llaniladigan ijobiy usullardan foydalanish, respublikada 
lizing munosabatlariga keng yo‘l ochib beruvchi qonun va qonunosti hujjatlarni 
tahlil etishdir.
Xususan, dunyoning barcha mamlakatlarida, hozirda lizing munosabatlarini 
huquqiy tartibga soluvchi maxsus qonunlar qabul qilinib, ushbu shartnomaviy 
munosabatni yanada rivojlantirish yo‘lida bir necha davlatlarda yetarli 
imtiyozlar yaratilgan.