K. Z. Homitov iqtisod fanlar doktori, dotsent

 

ayrim hollarda esa bank krediti evaziga sotib olgan mulkka nisbatan 
lizingga olingan mulk bahosining yuqori bo‘lishi;
 

oshirib yuborilgan lizing to‘lovlari mahsulot bahosining oshib ketishi va 
uning raqobatbardoshligining kamayishiga olib kelishi mumkin.
 
Keltirilgan kamchiliklar kapital qo‘yilmalar shaklidagi xarajatlashning 
ushbu usuliga berilgan umumiy ijobiy bahoga unchalik ta’sir ko‘rsatmaydi. 
Tezkor lizing
(tezkore leasing) – bunda shartnoma muddati mol-mulkning 
iqtisodiy ishlatish muddatidan kamroq. Tezkor lizingda ijaraga mol-mulkning 
qiymati qisman to‘lanishi kuzatiladi (non – fullpazout lease) va shuning uchun 

---

172
lizingga beruvchi uni, odatda, turli foydalanuvchilarga bir necha bor 
vaqtinchalik foydalanishga berishga majbur. 
Tezkor lizing - lizing beruvchi mulkni sotib olib, uni lizing predmeti 
sifatida belgilangan to‘lov hisobiga, shartnomada belgilangan ma’lum bir 
muddatda tegishli shartlar asosida vaqtinchalik egalik qilish va foydalanishni 
lizingga oluvchiga beradi (8.4.2 – chizma). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8.4.2-chizma.
 Tezkor lizing sxemasi 
Operatsion lizing bitimi bo‘yicha - bino va asbob-uskunalarni qisqa 
vaqtga (bir kundan bir yilgacha yoki undan ko‘proqqa) lizingga olganda, lizing 
beruvchi asosiy vositalarni ta’mirlash va lizingni amalga oshirish bo‘yicha 
xarajatlar deb ataluvchi joriy xarajatlarni to‘lash, masalan, soliqlar va mulk 
sug‘urtasini to‘lashni o‘z zimmasiga oladi. Tezkor lizing moliyaviy lizingdan 
quyidagi jihatlar bilan farq qiladi: 

qisqa muddatliligi; 

lizing obyektini lizing shartnomasi muddati tugaganidan so‘ng lizing 
beruvchiga qaytarilishi; 

lizingga beriladigan mulklarning chegaralanganligi; 

lizing beruvchi lizingga beriladigan predmetni aniq yetkazib beruvchisini 
topish majburiyatiga ega emasligi; 

hisobga olishdagi farqlar; 

oldindan qisman to‘lovning, ya’ni avansning mavjud emasligi (bir oy 
Kreditor 
Sug’urta kompaniyasi 
Kredit shartnomasi 
Sug’urta shartnomasi 
Lizing beruvchi 
Savdo-sotiq shartnomasi, 
texnikani yetkazib berish 
Operativ lizing shartnomasi, 
texnikani yetkazib berish 
Yetkazib beruvchi yoki 
ta’minotchi 
Lizing oluvchi 

---

173
muddatga foydalanishga beriladi). 
Agar lizing shartnomasida yuqoridagi talablarning birortasi ham 
ko‘rsatilmagan bo‘lsa, u holda lizing tezkor lizing hisoblanadi. 
Lizingning ushbu turi buyum hayot siklining muddati ijaraning kontrakt 
muddatidan ahamiyatli darajada yuqori bo‘lib, uskuna ijaraga qisqa muddatlarga 
berilganda qo‘llaniladi. Tezkor lizingda ijara vaqti davomida uskuna to‘liq 
amortizatsiyalanmaydi va qaytadan ijaraga berilishi yoki ijaraga beruvchiga 
qaytarilishi mumkin. Amaliyotda tezkor lizing operatsiyalari uch yillik davrdan 
oshmaydi. Bunday bitimlarda ijaraga beruvchi ijaraga oluvchini oldindan 
ogohlantirish sharti bilan kontraktni bekor qilish huquqini saqlab qoladi. 
Lizingning ushbu turi ijara obyekti saqlanishi uchun ijaraga beruvchi ko‘proq 
mas’uliyatga egaligini nazarda tutadi. Ijaraga beruvchi uskunani ta’mirlash va 
texnik xizmat ko‘rsatish uchun mol yetkazib beruvchi firma bilan mustaqil 
shartnoma tuzish bo‘yicha o‘ziga majburiyat oladi. 
Tezkor lizing quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi: 

lizing shartnomasining muddati mol-mulkning me’yoriy xizmat 
muddatidan kam ahamiyatli, shu sababli lizinga beruvchi mol-mulk qiymatini 
bir shartnomadan keladigan tushumlar hisobiga qoplashni nazarda tutmaydi; 

mol-mulk lizingga ko‘p marotaba beriladi; 

lizingga oluvchi talabnomasi bo‘yicha olingan mol-mulk emas, balki 
lizing kompaniyasida mavjud bo‘lgan mol-mulk beriladi. Boshqacha qilib 
aytganda, lizing kompaniyasi mol-mulkni sotib olar ekan, uning aniq 
belgilangan 
foydalanuvchisini 
bilmaydi. 
Shu 
bois, 
tezkor 
lizingda 
ixtisoslashtirilgan lizing kompaniyalari yangi bilan bir qatorda, foydalanishda 
bo‘lgan lizing mol-mulk bozori kon’yunkturasini yaxshi bilishi lozim; 

texnik xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash, sug‘urtalash bo‘yicha majburiyatlar 
lizing kompaniyasining zimmasiga yuklatiladi; 

agar ko‘zda tutilmagan vaziyatlarga ko‘ra mol-mulk foydalanish uchun 
yaroqsiz holda kelsa, lizingga oluvchi shartnomani bekor qilishi mumkin; 

lizing mol-mulkining tasodifan nobud bo‘lish, yo‘qotilish, buzilish 
tavakkalchiligi lizing beruvchining zimmasida bo‘ladi; 

tezkor lizingda lizing to‘lovlarining miqdori moliyaviy lizingga 
qaraganda, yuqoriroq bo‘ladi, chunki lizingga beruvchi, masalan, mol-mulkni 
qaytadan topshirish uchun mijozlar bo‘lmasligi, mol-mulk buzilishi yoki nobud 
bo‘lishi bilan bog‘liq qo‘shimcha tavakkalchiliklarni hisobga olish lozim; 

shartnoma muddati tugagandan keyin, odatda, mol-mulk lizingga 
beruvchiga qaytariladi. 

---

174
Lizing ushbu turining shakllanishi va rivojlanishi lizing uskunalarining 
ikkilamchi bozori paydo bo‘lishi bilan vujudga keladi, zero ijaraga beruvchida 
lizing muddati tugagandan keyin mol-mulkni boshqarish lizingga qaytarilgan 
mol-mulkni qayta sotish sohasida ish olib borishni taqozo etadi. 
Shunday qilib, hozirgi zamonaviy jahon xo‘jaligida, lizing munosabatlari 
oddiy ijara munosabatlaridan innovatsion lizing operatsiyalari darajasiga 
ko‘tarildi.
Xulosa 
1.
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, zamonaviy texnologiyalar bilan qayta 
jihozlashda lizingning o‘rni beqiyosdir. Lizing atamasining terminologiyaga 
kirib kelishi iqtisodiyotda yangi sohaning yaratilishiga asos bo‘ldi. Lizing bilan 
kredit o‘zaro mos shartlarga egaligi tufayli bu xizmat turi bank amaliyotiga keng 
tatbiq qilindi. Taraqqiy etgan mamlakatlarda lizing operatsiyalariga nisbatan 
investitsiyaviy soliq imtiyozlarining qo‘llanilganligi lizing asosida kreditlash 
amaliyotining rivojlanishiga kuchli turtki berdi. Lizingning afzallik tomoni unda 
garovning mavjud emasligidir, lizing obyektining o‘zi garov sifatida olinadi va 
lizing obyektini sug‘urtalash bank uchun ham, lizing oluvchi uchun ham 
foydalidir. 
2.
Lizing - moliyaviy ijaraning alohida turi bo‘lib, unda bir taraf (lizing 
beruvchi) ikkinchi tarafning (lizing oluvchining) topshirig‘iga binoan uchinchi 
tarafdan (sotuvchidan) lizing shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing 
obyektini) mulk qilib oladi va uni lizing oluvchiga shu shartnomada belgilangan 
shartlarda haq evaziga egalik qilish hamda foydalanish uchun o‘n ikki oydan 
ortiq muddatga beradi. 
3.
Tahlillarga ko‘ra, lizingning quyidagi turlari mavjuddir: bevosita lizing, 
moliyaviy lizing va tezkor lizing amaliyoti. Biroq hozirgi zamonaviy jahon 
xo‘jaligida, lizing munosabatlari oddiy ijara munosabatlaridan innovatsion lizing 
operatsiyalari darajasiga ko‘tarildi va amaliyotda eng ko‘p foydalaniladigan 
lizingning ikki asosiy turi ajratib ko‘rsatiladi: tezkor va moliyaviy.
4.
Tadbirkorlar lizing qiymati ssudaga teng yoki undan past bo‘lganda undan 
foydalanadilar. Lizingdan foydalanish soliq imtiyozlari amal qilganda samarali 
bo‘ladi. Yuqorida biz lizing investitsiya qilishning bir usuli deb ta’kidladik. 
Demak, lizing operatsiyasini amalga oshiradigan subyektlarga ham investitsiya 
qilishga beriladigan imtiyozlar tizimini berish lozim. 
5.
Lizing operatsiyalarini moliyaviy jihatdan baquvvat, vaqtinchalik bo‘sh 
pullarga ega bo‘lgan yoki ularga tez erisha oladigan xo‘jalik subyektlari amalga 
oshirishi mumkin. Hozirgi paytda bunday iqtisodiy sharoit respublikamiz 
banklarida mavjud. 

---