K. Z. Homitov iqtisod fanlar doktori, dotsent

4.2.2-masala. Biror bir investitsiya loyihasi uchun 140 million so‘m investitsiya qilish talab etiladi va undan kutiladigan natija yillar bo‘yicha 18, 40, 75 va 80 mln so‘mni tashkil etdi.
O‘zgarmas sharoitda doimiy diskont stavkasi – 11%.
Yechish: U holda,

18 40
𝑁𝑃𝑉 = [ + ₂ +
75 80
₃ +
₄] − 140 =

(1 + 0,11)
(1 + 0,11)
(1 + 0,11)
(1 + 0,11)

= ⁽16,2 + 32,5 + 54,8 + 52,7⁾𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜`𝑚 − 140 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜`𝑚 = 16,2 𝑚𝑙𝑛. 𝑠𝑜`𝑚

Agar investitsiya loyihasi yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma- ket investitsiyalanishini talab etsa, u holda NPVni hisoblash quyidagicha bo‘ladi:

NPV  _
CF_{t  }
I_{t ,}

n

n
_t1 (1  d )^t
_t1 (1  d )^t
(4.2.5)

Bu yerda, I_t - t davridagi investitsiyalar sarfi. NPV ni hisoblashda, odatda, doimiy stavka (d) qo‘llaniladi. Ammo ba’zi bir vaziyatlarda, masalan, hisob (foiz) stavkasining o‘zgarishi kutilayotgan paytda yillar bo‘yicha individual diskontlash stavkasidan foydalanish mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, hisob-kitob ishlarini murakkablashtiradi.
Diskont stavkasi me’yori kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar bo‘yicha foiz stavkasiga yoki ssuda oluvchi tomonidan to‘lanadigan foiz stavkasiga, haqiqatda, teng bo‘lishi kerak. Boshqacha so‘z bilan aytganda, diskont me’yori investorning o‘zi uchun undan pasti samarasiz deb hisoblangan minimal foyda me’yori bo‘lishi kerak.
Investitsiya loyihalarini sof joriy qiymat usuli asosida baholashdan olingan natija, ya’ni sof joriy qiymat ijobiy miqdorga ega bo‘lsa (NPV>0), u holda investitsiyalarning rentabelligi diskont miqdoridan yuqori bo‘ladi, NPV=0 holatda loyiha rentabelligi diskont stavkasiga (minimal qoplash me’yoriga) teng bo‘ladi, agar NPV<0 bo‘lsa, loyiha rentabelligi minimal miqdordan past bo‘ladi. Birinchi ikki holatda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin.
Bunda birinchisi investor kapitalining o‘sishi ta’minlanishini ko‘rsatsa, ikkinchisi ko‘paymasligini ham, kamaymasligini ham bildiradi. Uchinchi holatda esa loyihadan kutiladigan daromadni olish imkonini bermaydi.
Sof joriy qiymat usuli boshlang‘ich investitsiya miqdorining, ya’ni investor boyligining qanchalik o‘sishini miqdoriy jihatdangina ko‘rsata oladi, xolos.
Lekin investitsiyalashning naqadar samaradorligini aniqlashda miqdoriy o‘zgarishlar va natijalarning o‘zi yetarli bo‘lmaydi.
Shuning uchun investitsiyalarning qanday nisbiy o‘sishga ega ekanligi va uning o‘sish darajasini aniqlash uchun iqtisodiy baholashning boshqa usullaridan foydalanishga to‘g‘ri keladi.
Foydaning ichki me’yori usuli (IRR) - pul tushumlarining diskont qiymati pul chiqimlarining diskont stavkasiga teng bo‘lgandagi daromadlilik darajasi yoki bo‘lmasa loyihadan olingan sof tushumlarning diskontlangan qiymati

investitsiyalarninig diskontlangan qiymatiga, sof joriy qiymat esa nolga teng bo‘lgandagi diskont me’yoridir. Bu ko‘rsatkichni aniqlash uchun sof joriy qiymatni aniqlashda ishlatilgan formuladan foydalaniladi va sof joriy qiymat nolga tenglashadigan minimal foiz stavkasi topiladi. Aynan shu foiz stavkasi foydaning ichki me’yori usuli deb nomlanadi. Bu usul iqtisodiyotda rentabellikning ichki me’yori, qoplash yoki samaradorlik koeffitsiyenti, kapital qo‘yilmalarning chegaraviy samaradorligi deb ham yuritiladi.
Foydaning ichki me’yorini aniqlash vazifasi birmuncha qiyin bo‘lib, investitsiyalarning bir yoki undan ko‘p marta amalga oshirilishiga, loyihadan olingan pul tushumlarining, hech bo‘lmasa, bir marta yoki boshida salbiy bo‘lishligiga va ushbu pul tushumlarining miqdoran bir xil bo‘lmasligiga asoslanadi.
Uni hisoblash formulasini quyidagi tenglamada ifodalash mumkin: