K. Sh. Baltayeva, Sh. R. Aliyev

Irsiy belgilarni nasldan-naslga o„tuvchi mexanizmi va o„zga-
ruvchanlikni o„rganishning mikrobiologik usullari. Yangi dori-
darmonlarni yaratishda genetik usulning qo„llanilishi
. 
 
Mikroorganizmlar o‗zgaruvchanligi fenotip (modifikatsiya) va 
genotip (mutatsiya, transformatsiya va transduksiya) kabi turlarga 
bo‗linadi. 
Modifikatsiya –
biror narsaning turi va shaklini o‗zgarishi 
yoki fenotipik turlanish bo‗lib, bu hodisa genetik jihatdan bir turga 
mansub ekma hujayralarga muayyan sharoit ta‘sirida yuzaga keladi
. 
Mutatsiya
– hayot sharoiti ta‘sirida organizmning genetic apparatida 
ro‗y berib, nasldan-naslga o‗tadigan va organizmda yangi biologik 
xususiyatlarning paydo bo‗lishiga yoki uning muhum xossalariga ta‘sir 
etadigan o‗zgarishlardir.
Bir tomondan mikroorganizmnlardagi spontan mutatsiyalar yomon 
oqibatga olib kelsa, ba‘zan esa bunday o‗zgaruvchanlik xususiyati 
mikroorganizmlarning yangi, foydali turlarini aniqlash va tanlab olish 
maqsadidagi seleksiya ishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Qutirish 
viruslarining bakteriya shtammlari, tuberkulyozga qarshi vaksina (VSO), 
polimelitga qarshi emlashda ishlatiladigan jonli vaksinalar xuddi shu 
tariqa olingan. Mikroorganizmlarning o‗zgaruvchanligini birmuncha 
kuchaytiruvchi mutagenlarning qo‗llanilishi antibiotik va aminokislo-
talar ishlab chiqarishga asos bo‗ladigan o‗ta faol bo‗lgan produtsentlarni 
olish imkonini beradi.
 Transformatsiya
– bakteriyalarning gibridlanish jarayonidir. Bu 
jarayon donor hujayra tarkibidan ajratib olingan DNK ni boshqa hujay-
raga bevosita o‗tqazish yo‗li bilan amalga oshiriladi. Transformatsiya 
yo‗li bilan bir hujayradan boshqasiga bir qator belgi xususiyatlarni 
o‗tkazish mumkin. Masalan, dori-darmonlarga chidamlilik, fermentlar 

---

207 
yoki polisaxaridlarni sintez qilish, o‗sishning muayyan omillarga 
bog‗liqligi va boshqalar.
 Transduksiya
– jarayonida donor hujayraning DNK si retsipiyent 
hujayra mikroorganizm tanasiga bakteriofag orqali o‗tkaziladi. Fag 
donor hujayradan turli xil axborotlarni olib o‗tishi, birorta fermentni 
sintezlash xususiyatini o‗zgartirishi yoki takomillashtirishi mumkin. 
Sodir bo‗lgan bu rekombinatsiya fag ta‘siridan chiqib, mustaqil belgiga 
aylanadi. Hujayraning yangi fenotipi retsipient bakteriyaga bog‗liq 
bo‗ladi. Donordan axborotning nisbatan oz qismi o‗tadi. Xuddi 
transformatsiyadagi kabi transduksiya jarayonida ham hujayralarning 
ma‘lum qismidagina o‗zgarishlar ro‗y beradi. 
Kon‟yugatsiya
– jarayonida mikroorganizmlar bevosita aloqaga 
kirishganlaridan 
hujayradan-hujayraga 
genetik 
material 
o‗tkazadi. 
Kon‘yugatsiya natijasida donor – hujayra (F+ yoki Hfr) retsipient – 
bakteriya (F-) tugal struktura holidagi plazmidani (F) uzatadi. Bakteriyaga 
o‗tgan plazmida uning biror bir xususiyatini o‗zlashtirib oladi. Kon‘yu-
gatsiya jarayonida Hfr (donor) va F hujayralarida ko‗p miqdordagi 
xromasoma markerlarining o‗tishi kuzatiladi, natijada retsipiyent 
bakteriyaning bir yoki bir nechta xususiyatlari o‗zgarishga uchraydi.