K. Sh. Baltayeva, Sh. R. Aliyev

4-jadval 
Oqsil toksinlarining tasnifi va nomenklaturasi 
Turi 
Guruh,guruhcha 
Ishlab chiqaruvchi mikrobi 
Sitotok-
sinlar 
Membra-
notoksin-
lar 
Funksio-
nal 
to‗suvchi 
toksinlar 
Eksfolian-
tin va 
eritrogenin 
toksinlar
Antielongatorlar 
Enterotoksinlar 
Dermoekrotoksinlar 
Leykosidinlar 
Gemolizinlar:fosfatid 
faollikka 
ega 
O-
streptolizin pnevmolizin 
α-toksin tetanolizin 
Termostabil 
entrotoksinlar 
Termolabil 
entrotoksinlar xolerogen 
Toksik 
blokatorlar:‖sichqon‖ 
zaharlari 
ko‗kyo‗talni 
faollashtiruvchi omil 
Neyrotoksinlar
Eksfoliatinlar 
eritrogeninlar 
Cor.diphtheriae,Ps.aerugenosa,Sh.flexheri, 
Sh.sonnei 
Staph.aureus,Cl.perfringens 
Str.pyogenes,Ps.aeruginosa,Bor.pertussis, 
Bac.anthracis 
Staph.aureus,Str.pyogenes,Cl.perfringens,Cl.bo
tulinium 
Ps.aeruginosa,Steph.aureus,Cl.perfringens 
Str.pyogenes 
Str.pneumoniae 
Cl.perfringens 
Cl.tetani 
Kl.pneumoniae,Yersinia enterocolitica,E.coli 
E.coli,Sal.typhimurium,Sal.enteritidis 
Vib.cholerae 
Yer.pestis,Bas.anthracis 
Bor.pertussis 
cl.tetani.Cl.botulinum 
Staph.aureus 
Str.pyogenes 

---

104 
Patogen stafilokokk va streptokokklar ishlab chiqaradigan eksfo-
liatin va eritrogeninlar hujayralarning o‗zaro va hujayralararo moddalar 
ta‘sirlashuvi jarayonlariga ta‘sir ko‗rsatadi. Oqsil tabiatli toksinlarning 
antigenligi yuqori bo‗lgani uchun immunogenligi ham juda yuqori. 
Makroorganizmda ularga qarshi maxsus antitelolar- gomologik toksinni 
neytrallovchi antitoksinlar ishlab chiqariladi. Bir qator oqsil tabiatli 
toksinlardan farmolin ta‘sirida anatoksinlar olinadi. Masalan: ulardan 
qoqshol, bo‗g‗ma kabi kasalliklarning oldini olishda vaksina sifatida 
foydalanish mumkin. 
Toksigenlik turga hos doimiy belgi hisoblanmaydi, ya‘ni hamma 
toksigen bakteriyalar toksin ishlab chiqaravermaydi.Toksinlarning ta‘sir 
birligi ularga moyil tajriba hayvonlarida DLM va DL50 o‗lchanadi. 
Masalan, qoqshol toksinini 1mg da oq sichqonlarning o‗ldiruvchi 
200000 DLM bor. Endotoksinlar bakteriya qobig‗i bilan bog‗langan 
bo‗lib, organizmda mikrob hujayrasi parchalanganidan so‗ng ajalib 
ciqadi.Endotoksinlar kimyoviy tarkibi bo‗yicha LPS bo‗lgani uchun, 
ko‗proq grammanfiy bakteriyalarda uchraydi.Ular glyusido-lipido-
protein birikmasidan iborat bo‗lib, issiqqa chidamli, avtoklavda ham o‗z 
kuchini saqlab qoladi va proteolitik fermentlar ta‘sirida parchalanmaydi, 
endotoksin formalin ta‘siriga ham chidamli. Endotoksin tajriba hayvon-
lariga katta miqdorda kiritilsa, fagasitozni pasayishi, holsizlik kuzatiladi, 
nafas olish qiyinlashadi, yurak faoliyati susayadi, tana harorati pasayadi. 
Aksincha, kichik miqdorda kiritilsa, qarama-qarshi holat kuzatiladi; LPS 
qonga tushgach qon hujayralariga ta‘sir ko‗rsatib,ulardan pirogen 
moddalar ajraladi natijada odam isitmalaydi.Shunday qilib,endotoksin 
qonga ko‗p miqdorda tushsa, organizmda toksik-septik shok holati 
kuzatiladi.