K o m p o z it s io n m a t e r ia L l a r t u z IL ish I 3- §. K om p ozitsion m ateriallar holati, tuzilishi va xom ashyosi

11-rasm . 
Ishlab 
chiqariladigan shisha tolali 
m axsulot turlari: 
a
 — 
qichqa tola
,
b — uzluksiz shishatola
,
c- roving,
d — shisha tolali mato.
N am lik shisha tolasining m ustahkam ligini pasaytiradi. Bundan
tashqari shisha tola vaqt davom ida charchashga uchraydi: uzoq vaqt
davom ida doim iy kuchlanish ta’sir etgan holatda shisha tola
tarkibida yoriqlar tez o ‘sishi nam oyon etishi mumkin. Shuning
uchun vaq t o ‘tish bilan shisha tolaning m exanik xossalari keskin
pasayib boradi, am m o qisqa vaqt davom ida mustahkam ligi yaxshi
hisoblanadi.
Shisha tola bilan armirovka qilingan sm olalar qurilishda va sanoatda 
keng qo‘llaniladi. Ular 
shishaplastik yoki G RP 
deb nomlanadi: boshqa 
konstruksion m ateriallar qoplamalari sifatida, yoki yuk tashimaydigan 
devor panellari, strukturalam ing tarkibiy qismlari, deraza ramalari, 
tsistemalar, truba va truboprovodlar sifatida keng qollaniladi. 1960-chi 
yillardan boshlab lodkalar korpuslari shishaplastikdan ishlab chiqariladi. 
Kimyo sanoatida ham shishaplastiklar keng qo ‘llaniladi - rezervuarlar, 
truboprovod yoki texnologik tanklar sifatida. 
Bundan tashqari 
shishaplastiklar (G RP) 
tem ir y o ‘llari, avtomobil transporti, aerokosmik 
sanoatida ham o ‘z o ‘rnini topgan.
B or tolalari, ularning tuzilishi va hossalari
B or tolalari yuqori 
m ustahkam lik, qattiqlik, yuqori haroratda 
buzilishga chidam liligi bilan ajralib turadi; bor tolalari 7 0 ...2 0 0 mkm 
diam etriga ega; ular metal va polim er m atritsalarni arm irovka qilish 
uchun q o ila n ila d i; 1959 yilda T alley tom onidan ta k lif etilgan usul 
asosida bor tolalari volfram sim i ustiga bor birikm asini ch o‘ktirish
□
34

---

usuli bilan olinadi (12-rasm ). B oshqa tolalar bilan solishtirilganda bor 
tolalari 
m aydon 
kesim iga 
to 'g ri 
keladigan 
m ustahkam lik 
k o 'rsa tk ic h n in g yuqoriligi (180 G P a) bilan farqlanadi; ohirgi 
vaqtgachan 
kom pozitsion 
m ateriallarda 
q o ‘llaniladigan 
m ustahkam lashtiruvchi kom ponentlar ichida bor tolalari eng sam arali 
va m ustahkam turi hisoblanadi.
B or tolasini ishlab chiqarish texnologiyasining asosiy jarayonlari 
volfram sim i ustiga borni kim yoviy ch o 'k tirish usulidan iborat (C V D - 
jarayo n). B or tolalari o ‘z tom onidan kom pozit m aterial hisoblanishi 
m um kin. B or vodorod ЬЬ v a bor trixloridi BCI
3
aralashm asidan 
quyidagi reaktsiyaga m uvofiq olinadi:
3 H2 + 2 BC l3
-> 
2B + 6HCI
Bu jara y o n yuqori haroratlarda olib boriladi, shuning uchun 
podlojka sifatida olovbardosh m ateriallar, m asalan, yuqori erish 
haroratiga ega b o ‘lgan volfram m etalini qollashni talab etadi. V olfram
zichligi yuqoriligiga (19,3 gr/sm 3) qaram asdan bu jaray o n sam arali 
hisoblanadi. chunki bu usulda olingan bor tolalari yuqori va doim iy 
hossalarga ega b o ‘ladi.
B or 
m oddasi diam etri 
~ 12 m km b o ig a n elektr toki bilan 
qizdirilgan volfram sim i ustiga ch o ‘ktiriladi, jarayo n 
2
m uzunlikdagi 
gaz reaktorda am alga oshiriladi. V olfram sim ini isitish harorati -1 3 5 0
0
C. B unday reaktordan foydalanganda bor c h o 'k m a hosil b o'lish
darajasi past va haftasiga ~ 0,9 kg ni tashkil qiladi. Jarayon 
sam aradorligi ju d a past hisoblanadi: bor ch o‘kindi hosil b o ‘lishda 
BCI
3
ning atigi 2% parchalanadi, shundan so ‘ng qolgan bor xlorid 
m inus 80 °C haroratda kondensatsiyalanadi. H osil b o ‘lgan vodorod 
xloridining b u g 4lari tutiladi v a vodorod atm osferaga chiqariladi yoki 
yana bor tolaning ishlab chiqarish tsikliga kiritiladi.
35

---