K o m m u t a t s I ya t I z I m L a r I

 
 
Nazorat savollari 
 
1.
 
Signal deganda nimani tushunasiz?
2. Qanday signal turlari mavjud va ular haqida ma’lumot bering?
3. Modulyasiyaning analogli usullarini tushuntiring? 
4. Impuls- kodli modulyasiya haqida ma’lumot bering? 
5. AIM signalning hosil qilinishini tushuntiring? 
6. Kvantlash tadbiri va kvantlash shovqinini hosil bo‘lishini tushuntiring? 
7. Liniyaviy kvantlashda kodlashni tushuntiring? 
8. Nochiziqli koder va nochiziqli dekoder haqida ma’lumot bering?
9. Delta - modulyasiya tamoyilini tushuntiring? 
10. IKM li birlamchi uzatish tizimining tuzilishini tushuntiring? 
11. IKM – 24- tizimining uzatish davrining vaqt tuzilmasini tushuntiring? 
12. IKM – 30- tizimining davr va o‘tadavr vaqt tuzilmasini tushuntiring? 
13. Liniyaviy kodlar haqida ma’lumot bering?

---

97 
4. KOMMUTASIYA TIZIMIDA SIGNALIZASIYA 
 
4.1. Umumiy tushuncha 
 
Signalizasiya – bu tarmoqdagi foydalanuvchilar orasidagi ulashni 
hosil qilish, qo‘llash va uzishni boshqarish uchun kerak bo‘lgan axborotlar 
bilan ikkita tarmoq elementlari orasidagi axborot almashinuvidir. 
To‘g‘ri va teskari yo‘nalishda abonent va ulash liniyalari bo‘yicha 
uzatila- digan signallar uchta guruhga bo‘linadi: liniyaviy, boshqarish 
(registrli), ma’lumot (akustik). 
Liniyaviy signallar
aloqa o‘rnatishning turli bosqichlarini (egallash, 
ozod qilish, uzatish va h.k.), kanal va liniyalarning holatini (bo‘sh, band) 
belgilash uchun ishlatiladi. Bu signallar aloqa o‘rnatishni boshidan to 
oxiragacha bo‘lgan bosqichlarda uzatilishi mumkin. 
Boshqarish (registrli) signallariga
faqat aloqa o‘rnatish jarayonida 
abonent terminali bilan boshqarish qurilmasi, hamda stansiya va tugunlar 
boshqarish qurilmalari orasida uzatiladigan signallar kiradi. Bunday
signallar yordamida aloqa yo‘li, chaqiralayotgan abonent liniyasi 
aniqlanadi va abonentlar orasida ulash trakti hosil qilinadi. Boshqarish 
signallari asosini manzilgoh (adres) ma’lumoti tashkil qiladi. Bundan 
tashqari, boshqarish signallariga tarmoqni ekspluatasiya qilish va 
boshqarish, hamda boshqarish qurilmalari o‘rtasidagi signallar ham kiradi.
Ma’lumot (akustik) signallar
abonent va operatorlarni aloqa 
bog‘lanish bosqichlarida xabardor qilish uchun ishlatiladi. Bunday 
signallar liniya va boshqarish signallaridan farqli o‘laroq ATS 
qurilmalariga ta’sir etmay, faqat abonent va telefonistkalarning eshitish 
(va ko‘rish a’zolari) orqali qabul qilingani uchun akustik signallar deb 
ataladi. 
Abonent 
va 
stansiyalararo 
signalizasiya 
mavjud. 
Abonent 
signalizasiyasi oddiy mulojamalardan iborat: bularga “men aloqa olishni 
xohlayman” bildiruvchi harakat mikrotelefon go‘shagini ko‘tardi yoki 
tugmani bosdi; akustik signallarni uzatish; abonent nomer terdi; u tergan 
nomerga xizmat ko‘rsatmaydi yoki o‘zgarganligi, ISDN signalizasiyasi va 
xokazolarni bildiruvchi e’lonlarni abonent eshitishi kiradi. Buni User- 
Networq Interface (UNI) interfeysida, ya’ni abonentni ulash tarmog‘ida 
signalizasiya desa ham bo‘ladi. UNI interfeysidagi keng tarqalgan 
signalizasiya nomer impulsli terish va ko‘p chastotali terish DTMF deb 
atasa bo‘ladi. Bu interfeysni zamonaviy misoli ISDN ni asosiy ulash 

---

98 
imkoni, ya’ni 2V+D=144 Kbit/s bo‘lishi mumkin. Bunda V ikkita axborot 
kanal va umumiy bo‘lgan D signal kanal xizmat ko‘rsatadi.
Stansiyalararo signalizasiya, ya’ni Netvork - to – Networq Interface 
(NNI) interfeysida signalizasiyaga misol bo‘lib, ikkita ajratilgan kanal 
bo‘yicha signalizasiyasi 2AKS, “6 dan 2” kodli ko‘p chastotali 
signalizasiyasi, 7 sonli signalizasiya tizimi UKS va boshqalar hisoblanadi. 
Kanallar kommutasiyasi bilan tarmoqda ulash o‘rnatishga misol 4.1- 
rasmda soddalashtirib ko‘rsatilgan.
4.1- rasm. Ulash o‘rnatishni soddalashtirilgan ko‘rinishi 
Stansiyalararo signalizasiya tarmog‘dagi bir necha tugun va 
stansiyalarni ulash uchun kerak bo‘ladi. Bunda bitta ulashni tashkil etishda 
ko‘pincha turli signalizasiya tizimlari ishlatiladi. Chaqiriqqa xizmat 
ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan signalizasiya axboroti xalqaro va milliy 
tarmoqlarning turli tugunlar va stansiyalari o‘rtasida yuzlab signalizasiya 
axborotlarini uzatadi.Umumiy holda stansiyalararo signalizasiya ulanishni 
tasvirlab berishning quyidagi aspektlari bilan bog‘langan: birinchidan, 
stansiya telefon nomerni, yoki juda bo‘lmaganda kerakli qismini qabul 
qilishi lozim, shu nomer yordamida yoki ulash o‘tishi kerak bo‘lgan 
kommutasiya tugunlari va stan- siyalari zanjiridan keyingi ATS ga adres 
axborotini o‘tkazadi; ikkinchidan stansiya uchun kerakli aloqa kanalini 
tanlash kerak va zanjirdagi ke- yingi stansiyaga aynan qanday kanalni 
tanlagan xabarlashi kerak; uchinchidan stansiyalar davriy ravishda, bu 
ishlatilayotgan aloqa kanalini tekshirib turishi va nihoyat to‘rtinchidan 
aloqa tugashi bilan kanalni bo‘shatish kerak. Barcha bosqichlarda 
stansiyaning (tugunlarning) ishini qo‘llab turish uchun ular o‘rtasida mos 
axborot almashuvi zarur bo‘ladi. Bu almashinuv 
stansiyalararo 
signalizasiya 
deyiladi.
Ulash 
Abonent А 
АТSА 
АТS B 
AbonentB 
AL bo`yicha 
signalizatsiya 
AL bo`yicha 
signalizatsiya 
UL bo`yicha 
signalizatsiya 
UL bo`yicha 
signalizatsiya 

---

99 
Zamonaviy 
stansiyalararo 
bayonnomalari 
oddiy 
signalizasiya 
tizimidan hanuzgacha mamlakatimiz umumiy foydalanishdagi telefon 
tarmog‘larida (UFTT) samarali ishlab kelmoqdalar.
Stansiyalararo signalizasiya tizimining evolyusiyasida quyidagi uchta 
bosqichni ajratish mumkin:
- impulsli signalizasiya;
- ko‘p chastotali signalizasiya;
- umumkanal signalizasiya.
Stansiyalararo signalizasiya evolyusiyasining oxirgi uchinchi bosqichi 
kommutasiya tuguni dasturiy boshqarish kiritilishi bilan bir vaqtda 
boshlandi. 
Elektr signallari ketma - ketligidan tashkil topgan signalizasiya, ko‘p 
sonli telefon kanallariga tegishli bo‘lgan ma’lumotlarning maxsus kanali 
bo‘yicha uzatish bayonnomasiga aylandi, xususan olganda shundan 
“umum kanal signalizasiyasi” nomi yuzaga keldi. 7- sonli umumkanal 
signalizasiya tizimi, XX- asrning telekommunikasiya o‘n yilligida to‘la 
ravishda o‘sha istiqloldagi o‘zgarishlarga mos kelar edi. Ularga ISDN 
tarmog‘ining yuzaga kelishi, intellektual tarmoqning xizmatlarini kiritish, 
mobil aloqa xizmat- lari va xokazolar kiradi. Yuqorida aytilganlarga 
asoslanib, quyidagi ta’riflarni berish mumkin. 
Signalizasiya
- bu tarmoq 
elementlari o‘rtasida xizmat axboroti bilan almashinuv bo‘lib, uning 
asosida tarmoq o‘zining abonentlariga ko‘rsatadigan xizmatlariga 
ishlatiladigan ulanishlarni yaratish, kuzatish va buzishni ta’minlaydi. Shu 
bilan ta’kidlash kerakki, kanallar kommutasiyasi tarmog‘ida (xususan 
telefon tarmog‘i shunday tarmoqdir) ulash tashkil etishda ishtirok etgan 
tarmoq resurslari, aloqa xizmatidan foyda- lanishning hamma vaqtida 
ularga biriktirilib qo‘yiladi va boshqa ulanish- larda ishlatilishi mumkin 
emas. Kanallar kommutasiyali tarmoqlar uchun signalizasiya tizimlarini 
ko‘rib chiqamiz. Ma’lumotlarni uzatish 70- yillar boshida paydo bo‘lgan 
edi va bunda “sukunat” davrlari bilan arala- shib ketadigan qisqa paketlar 
ko‘rinishida foydalanuvchilarga axborot uzatiladi. Bitta axborot oqimining 
paketlari orasidagi pauzalarni boshqa axborot oqimlarining paketlarini 
uzatish uchun ishlatish mumkin bo‘lganligi sababli, aynan bitta tarmoq 
resurslarini, biror- bir bitta oqimni mavjud bo‘lishi davrida, faqat unga 
berib qo‘yish zaruriyati yo‘q. 4.2- rasmda signalizasiyaning mumkin 
bo‘lgan variantlari ko‘rsatilgan:
a) bevosita telefon kanali bo‘yicha signalizasiya;
b) ajratilgan signalli kanal (ASK) bo‘yicha signalizasiya;
v) 7 sonli umumkanal signalizasiyasi;

---

100 
g) N323 MG CP yoki SIP turidagi IP- telefoniya signalizasiyasi.
a) bevosita telefon kanali bo‘yicha signalizasiya;
b) ajratilgan signalli kanal (ASK) bo‘yicha signalizasiya.
v) Umumkanal;
g) IP- telefoniya.
4.2- rasm. Signalizasiya 
АТS А 
Kommutatsiya va 
boshqaruv 
АТS А 
АТS А 
Shlyuz А 
АТS B 
АТS B 
АТS B 
Kommutatsiya va 
boshqaruv 
So`zlashuv kanali 
Signalizatsiya 
So`zlashuv kanali 
Signalizatsiya 
а) 
Kommutatsiya 
Kommutatsiy
a 
Reg/М 
Boshqarish 
Reg/М 
Kommutatsiy
a 
Reg/М 
So`zlashuv kanali 
Сигнализация 
So`zlashuv kanali 
Signalizatsiya