K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

Yuvenil davrda asosiy o‘zgarishlar: 1.O‘sish. 2.Tana qismlari o‘zaro 
proporsiyalari (mutanosibligi) o‘zgarishlari (36-rasm). 3.To‘qimalar, a’zolar 
funksiyalarining yetuk organizmga xos rejimga asta-sekin o‘tib borishi. 
 
O'sish jarayonida hujayralar proliferatsiyasi va differensiatsiyalashishi, 
hujayralar poliploidlashishi, hujayralar orasidagi moddalar ortishi kuzatiladi. Eng 
jadal o‘sish bolaning birinchi yoshi davomida kuzatiladi, bo’yi 20-25 sm ga o‘sib, 
og‘irligi 3 marta oshadi. Keyin o‘sish jadalligi asta-sekin kamayib boradi va jinsiy 
balog‘atga yetish davrida yana keskin tezlashadi (pubertat sakrash). 
 
O'sish jarayoniga tashqi muhit omillari: ovqatning sifati, vitaminlar miqdori, 
kislorod, muhit harorati, yorug‘lik qabilarning ta’siridan tashqari ichki sekretsia 
bezlari gormonlarining ta’siri ham juda katta. Gipofizning oldingi qismida o'sishni 
jadallashtiruvchi   somatotrop gormon (STG) sintezlanadi. Bu gormon asosan suyak 
va mushak hujayralariga ta’sir etib, ularning o'sishini ta`minlaydi. Gipofizning 
gipofunksyyasida STG kam sintezlanishi natjasida pakanalik (nanizm) kelib chikadi. 
Aksincha, STG ko’p miqdorda sintezlansa, gipofizar  gigantizm rivojlanadi. Jinsiy 
balog’atga yetish bilan STG gormoni sintezlanishi susayadi. Agar gormon miqdori 
yetuk organizmda ko'payib ketsa, ayrim a`zolarda patologik o'sish kuzatiladi va 
akromegaliya xastaligi kelib chiqadi. Akromegaliyada qo'l-oyoq va yuz suyaklari 
yiriklashib, o’sib ketadi. 
 
Qalqonsimon bez gipofunksiyasi organizmdagi umumiy modda almashinuvini 
susaytiradi, nerv sistemasi qo’zg’aluvchanligi pasayib ketadi, reflekslar hosil bo’lish 
jarayoni sekinlashib qoladi. Agar ana shu holat yosh bolalarda kuzatilsa, o'sish va 
balog’atga yetish jarayonlari susayadi, tanadagi a`zolar proporsiyasi buziladi, ruhiy, 
aqliy rivojlanish orqada qoladi, ja`ni kretinizm xastaligi kuzatiladi. 
 
Keyingi yillarda bolalar va o'smirlarda o'sish, rivojlanishning tezlashuvi, ja'ni 
akseleratsiya kuzatilmoqda. Akseleratsiyaning asosiy sabablaridan biri odamlar 
populyatsiyalarida autbriding nikohlar ko'payishi, millatlar, irqlarning migratsiyasi, 
aralashuvi jadallashishi natijasida geterozigotalar ortishi bo’lishi mumkin degan 
gipoteza haqiqatga yaqinroqdir. Akseleratsiya homila davrida ham kuzatilmoqda. 
Akseleratsiya natijasida organizmlarning o'sishi birmuncha erta to'xtaydi. 
 
Akseleratsiya natijasida hozirgi vaqtda qiz bolalarning o'sishi 16-17 yoshda, o'g'il 
bolalarning o’sishi esa 18-19 yoshda to'xtamoqda. 
 
Akseleratsiya sabablarini aniqlovchi bir qancha nazariy dalillar fanda ma’lum. 
Ana shulardan biri ovqatlanishning yaxshilanishi, vitaminlarning yetarli miqdorda 
qabul etilishi, ikkinchisi esa yer magnit maydonida bo'ladigan o‘zgarishlarning ta’siri, 
uchinchisi tashqi muhitda radiatsiya darajasining ko‘payishidir. 

---

 
 119
 
Jismoniy va fiziologik ko‘rsatkichlarning avvalgi 50-100 yillarga nisbatan 
yuqoriroq bo'lishi katta yoshdagilarda ham kuzatilmoqda, bu hodisani sekulyar trend 
deyiladi. 
 
Yetuklik davri erkaklarda 22 yoshdan, ayollarda 21 yoshdan hisoblanadi va ikki 
bosqichga bo‘linadi. Yetuklik davrining birinchi bosqichi 35 yoshgacha, ikkinchi 
bosqichi erkaklarda 36 yoshdan 60 yoshgacha, ayollarda esa 55 yoshgacha 
hisoblanadi. 30-35 yoshlarda – o‘spirinlik yoshidan yetuklikka o'tish davrida 
fiziologik reaksiyalarda bir qator o‘zgarishlar sodir bo'ladi - moddalar almashinishi 
o‘zgaradi. Natijada odamning ba'zi bir mehnat turlarini bajarish imkoniyati 
chegaralanib qoladi, 45 yoshdan oshgandan so‘ng endokrin funksiyasida sezilarli 
o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, beshinchi o'n yillik davomida qarish jarayoni 
boshlanayotganini bildiradigan o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda 
organizmni qayta ko'rish va moslashish mehanizmlari ishga tushadi. Erkaklarda 61 
yoshdan, ajollarda ehsa 56 yoshdan keksalik davri boshlanadi. Ko'p odamlar bu 
davrda yetarli darajada ish faoliyatini saqlab qoladi. 
 
Odamning vazni asosan gavda tuzilishi, jins va yoshga bog‘liq  bo‘lib, 
kishining jismoniy rivojlanganligi va sog’ligini belgilovchi nisbiy ko'rsatkich 
khisoblanadi. Sog‘lom odamning vazni normasini aniqlashda tana tuzilishiga qarab 
odamlar  astenik,  normostenik va giperstenik deb ataluvchi uch turga bo'linadilar. 
Asteniklar oriq, ko‘kraklari yassi, mushaklari nisbatan zaifroq, normosteniklarning 
yelkalari va ko‘kraklari keng, mushaklari kuchli rivojlangan, gipersteniklar baquvvat, 
vazni og‘ir kishilar bo‘ladilar.