K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

15 - Mavzu. Nikohlar tiplari va ularning tibbiy-genetik tomonlari. 
Tibbiy genetik maslahat. 
 
Mavzuning mazmuni  
I.Nikohlar tiplari va ularning tibbiy-genetik tomonlari. 
 
Odamlarda, populyatsiyalarda allellar tarkibi, ularning uchrash tezliklari 
(chastotalari) ko‘p jihatdan nikohlar tiplariga bog‘liq. Shuning uchun ham nikoh 
tiplarini, uldarning tibbiy-genetik oqibatlarini o‘rganish katta amaliy ahamiyatga ega. 
 
Nikoh tiplari ikki guruhga ajratiladi: 
1.Tanlovsiz. 2.Tanlovli. 

---

 
 98
 
Tanlovsiz nikohga panmiksiya kiradi. Panmiksiya (yunoncha mixis - aralash) 
har xil genotipli shaxslarning o‘zaro erkin nikoh ko‘rishi. 
 
Tanlovli nikohlar.  1.Autbriding - begonalar orasidagi nikohlar. 2.Musbat-
assortativ nikohlar - ayrim belgilari bilan o‘xshash bo‘lgan shaxslar orasida quriladi 
(kar-soqovlar, pakana bo‘ylilar, novcha bo‘ylilar, aqli zaif shahslar orasida nikohlar). 
3.Manfiy assortativ nikohlar -  belgilari bilan farqlanadigan shaxslar o‘rtasida 
quriladi. (sog‘lom shaxslar bilan kar-soqovlar, pakanalar bilan novchalar orasidagi 
nikohlar). 4.Insestlar - juda yaqin qarindoshlar orasidagi nikohlar (aka-singil, opa-uka 
orasidagi nikohlar). 
 
Inbriding va insest nikohlar ko‘p mamlakatlarda qonun bilan taqiqlangan. 
Ammo ko‘p mamlakatlarda hozirgacha inbriding nikohlar uchrash chastotasi 
kamaymagan. Jumladan O‘zbekistonning ayrim viloyatlarida inbriding nikohlar 
chastotasi 10-15% etadi. 
 Tibbiy-genetik 
oqibatlariga qaraganda inbriding nikohlar ahamiyati juda 
salbiydir. Bunday nikohlarda gomozigotalanish kuzatiladi, ayniqsa autosoma-
retsessiv kasalliklar chastotasi 1,5-2 marta ortadi. Inbriding kop  kuzatiladigan 
populyatsiyalar inbred depressiya holatiga tushib qoladi, noqulay retsessiv allelar 
yuzaga chiqishi imkoniyati keskin ortadi, bolalar o‘limi ko‘payadi. Musbat - 
assortativ nikohlar ham shunga oxshash natijalarga olib kelishi mumkin. Autbriding 
nikohlar inbriding va musbat assortativ nikohlarga nisbatan izhobiy ahamiyatga 
egadir. Chunki bunday nikohlar natijasida geterozigotalanish jarayoni kuzatiladi. 
Akseleratsiyaning asosiy sabablaridan biri geterozigotalanish jarayoni ekanligi 
aniqlangan. 
 Odam 
genetikasida 
nikoh qurayotgan er-xotinlar, yoki qarindoshlar orasida 
irsiy jihatdan qarindoshlik darajasini aniqlash katta ahamiyatga ega. Qarindoshlik 
darajalari haqida ma’lumot quyidagi jadvalda berilgan (10-jadval). 
1.Qarindoshlik koeffitsienti - umumiy ajdodga ega ikkita shaxs uchun aniqlanadi. A 
shaxsning tasodifiy tanlab olingan biron genining B shahsda xuddi o'sha lokusdagi 
genga o‘xshashligi ehtimolli ko‘rsatkichi . 
II.Inbriding koeffitsienti - ayrim shaxs uchun aniqlanadi, uning ota-onalari orasidagi 
irsiy yaqinlikni ifodalaydi. Bu - bir shaxs gomolog xromosomalaridagi biron lokus 
allellarining o‘xshashligi ehtimolli ko‘rsatkichi. Inbriding koeffitsienti aniqlashda 
keng qo’llaniladigan tenglamalardan biri -  
F = A   
С
В
+
)
2
1
(
 
F - Inbriding koeffitsienti 
A - Umumiy ajdodlardagi allellar soni 
B - Ona tomonidan avlodlar soni 
C - Ota tomonidan avlodlar soni. 
 
 
Inbriding koeffitsientini populyatsiya uchun ham aniqlash mumkin. 
Rivojlangan mamlakatlarda inbriding koeffitsient juda kam. Kichik 
populyatsiyalarda, diniy, geografik va etnik izolyatsiyalangan populyatsiyalardan  

---

 
 99
inbriding koeffiysienti ancha yuqoridir. Iqtisodiyatning, aholi turmush darajasini 
ko‘tarilishi, migratsiyalar kuchayishi populyatsiyalarning aralashishi, inbred nikohlar 
kamayishi inbriding koeffitsientini kamaytiruvchi omillardir. O‘zbekiston 
hukumatining nikoh quruvchi shaxslarni albatta tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish haqida 
chiqargan qarori mamlakatimiz   aholisi orasida inbriding koeffitsientining 
kamayishiga olib kelishi shubhasizdir.