K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

Allelmas genlarning o‘zaro ta'siri. 
 
1.Komplementarlik. Tabiatda keng tarqalgan ikki yoki undan ortiq allelmas (odatda 
dominant bo‘lgan) genlarning o‘zaro ta'siri natijasida yangi belgi yuzaga chiqadi. Bu 
allelarning har biri genotipda alohida uchraganda muayan o'ziga taalluqli belgini 
yuzaga chiqaradi. Masalan, odamning normal eshitish qobiliyati D va E allelmas 
dominant genlarning o‘zaro ta'siri bilan belgilanadi (D-chig‘anoq rivojlanishini, E-
eshitish nervi rivojlanishini belgilaydi). Har ikkala genlar bo‘yicha dominant 
gomozigotalar (DDEE) yoki geterozigotalar (DdEe) da eshitish qobiliyati normal 
rivojlanadi.  Agar ikkita allelmas genlarning bittasi recessiv gomozigota holida kelsa 
(DDee va ddEE) karlik kasalligni kuzatiladi. Interferon oqsili, gemoglobin 
polipeptidlari sintezlanishi, sochning pigmentatsiyasi ham komplementarlik 
xususiyatiga bog‘liq. Komplementarlikda belgilar ajralishi 9:7; 9:6:1; 9:3:4 nisbatda 
kuzatiladi. 
2.Epistaz - har xil  allelga kiruvchi genlarning biri ikkinchisining tasirini bo‘g‘ib 
qo‘yishi holati. Agar dominant allel epistazlik xususiyatiga ega bo‘lsa - dominant 
epistaz, gomozigot holida resessiv allellar epistazi resessiv epistaz deyiladi. Ta’siri 
yuzaga chiqmay qoladigan gen - gipostatik gen, ustun keluvchi gen esa supressor deb 
ataladi. 
 
Masalan, tovuqlarda patning rangi, qovoq urug‘i rangi epistaz ta'sir natijasida 
yuzaga chiqadi. Odamlarda epistaz ta'sirga "bombey fenomeni" misol bo‘la oladi. I
A
, 
I
B
 allellar resessiv gomozigot holidagi boshqa allel (hh) bilan birga genotipda 
uchraganda (I
A
I
A
hh  I
B
I
B
hh) II yoki III emas, balki I qon  guruhida kuzatiladi. 
Dominant epistazda F
2
 da belgilar ajralishi 12:3:1 yoki 13:1 nisbatda, resessiv 
ehpistazda esa 9:3:4 nisbatda kuzatiladi.  
3.Polimeriya. Genlarning o‘zaro ta‘siri shakllaridan biri bo‘lib,  har  hil dominant 
allelmas genlarning bitta belgini kuchaytirishidir. Tabiatda keng tarqalgan. Bunday 
genlar polimer genlar deyiladi, belgi esa poligen deb ataladi. Odatda, polimer genlar 
bir  hil simvollar bilan belgilanadi. (A
1
A
1
 va a
1
a
1
; A
2
A
2
 va a
2
a
2
;  A
3
A
3
 va a
3
a
3
...) 
Genotipda dominant allellar soni qancha ko‘p bo‘lsa belgi shuncha kuchli namoyon 
bo‘ladi. Organizmlarning ogirligi, boyining uzunligi, teri pigmentaciyasi, aqliy 
qobiliyat,  irsiyatga moyil kasalliklar shu usulda nasldlan-naslga o‘tadi. Masalan, 
odamda terining pigmentatsiyalanishi dominant holatdagi melanin geniga bog‘liq. 
Lekin bu belgining miqdoriy ko‘rsatkichlari to‘rtta  har  xil allelga kiruvchi polimer 
genlarga bog‘liq. Bu genlarning dominant allellari qancha ko‘p bo‘lsa, teri 
pigmentatsiyasi shuncha kuchli namoyon bo’ladi. 
 
Poligen belgilar muhit omillari ta’siriga bog‘liq. 
Bitta gen bir qancha belgilarni yuzaga chiqarishiga pleyotropiya deyiladi. 
Pleyotropiya gen ta'sirining o‘ziga  xos ko‘rinshidir. Masalan, arahnodaktiliya 
("o’rgimchak barmoqolilik") kasalligida (Marfan sindromi  ham deyiladi) 

---

 
 52
mutatsiyaga uchragan gen bir vaqtning o‘zida o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lgan bir 
nechta belgining yuzaga chiqishini belgilaydi. Ko‘z gavhari tuzilishida, tayanch 
harakat va yurak-qon tomirlar sistemalarida buzilishlar kuzatiladi. 
 
Shunday 
 qilib, organizmlarning fenotipida genlarning o‘zaro ta‘siri boshqa 
omillar qatorida juda katta ahamiyatga ega.