K. N. Nishonboyev. J. H. Xamidov

Jinsiy ko'payishning eng oddiy shakllari kon'yugatsiya va kopulyatsiya 
bo'lib, sodda havonlarda kuzatiladi. 
 Jinsiy ko‘payishda maxsus  hujayralar - gametalar hosil bo‘ladi. Gametalar 
o‘zaro qo‘shilib, otalanish jarayoni vujudga keladi. Gametalar ikki xil bo‘lib, ularning 
biri – urg‘ochi organizm tuxumdonida yetiluvchi tuxum hujayrasi, (ovotsit) ikkinchisi 
erkak organizmi urug‘donida yetiluvchi spermatozoid hisoblanadi. 
 
Demak, jinsiy ko'payishda ikki xil jinsga mansub individlar hujayralari 
qatnashadi. Ularning biri urug’ hujayrasi, ikkinchisi tuxum hujayrasi bo'lib, ularning 

---

 
 106
qo‘shilishidan  zigota shakllanadi. Zigota yangi individning boshlang‘ich hujayrasi 
bo‘lib hisoblanadi. Ayrim organizmlar (yassi chuvalchanglar)da ham tuxum, ham 
urug‘i hujayrasi yetiladi. Bunday organizmlar germafroditlar (ikki jinslilar) deb 
ataladi. 
 Umuman 
tarixiy 
taraqqiyotda 
organizmlarning ko‘payish evolyutsiyasi ayrim 
jinslilik hosil bo‘lishi sari boradi. Bundan tashqari evolyutsiyada jinssiz ko‘payish 
jinsiy ko‘payish bilan, izogamiya esa anizogamiya bilan almashinadi. Ko‘payishda 
hamma hujayralar baravariga qatnashmasdan evolyutsiya mobaynida organizm 
hujayralari xususiylashib, somatik va jinsiy  hujayralarga ajralishi mumkin. 
Ko’payish tezligining oshishi, avlodlar sonining ko‘payishi, avlod almashinishining 
tezlashib ketishi organizmlarning yangi va o‘zgaruvchan muhitga moslashishini 
ta'minlovchi evolyutsion omil bo‘lib hisoblanadi. Jinsiy ko‘payish esa ana shu 
holatlarni yuzaga chiqaradi, bundan tashqari yangi belgi va sifatlar hosil qilishda juda 
katta ahamiyatga ega. Masalan, hashoratlardagi ko‘payish tezligining yuqori bo‘lishi, 
avlodlarning tez-tez almashinishi ularning ayrim zaharli kimyoviy moddalarga 
chidamliligini oshiradi, ularni muhitga keng tarqalishiga olib keladi. Hordalilarda esa 
evolyutsiya avlodlar soni anchagina kamayishi bilan, avlodlarning muhitga 
chidamliligi va yashab qolish imkoniyatining ortishi bilan boradi. 
 
Jinsiy ko‘payishning quyidagi turlari tafovut etiladi: 
1.Otalanish. 
2.Partenogenez. 
3.Androgenez. 
4.Ginogenez. 
Otalanish natijasida ikki xil gameta o‘zaro qo‘shilib zigota hosil qiladi. 
Natijada yangi organizmda ota-ona irsiy axboroti kombinatsiyalanuvchi kuzatiladi. 
Ana shu holat otalanishning biologik ahamiyatini aniqlab beradi. 
 
Partenogenez - organizmlar ko‘payishining alohida bir turi bo‘lib, yangi 
organizm otalanmagan tuxum hujayrasidan rivojlanadi. Partenogenezning ikki xili 
aniqlangan: tabiiy partenogenez, sun’iy partenogenez. 
 
Androgenezda urug‘ hujayrasi yadrosi tuxum sitoplazmasida rivojlanadi. 
(tuxum hujayra yadrosi rivojlanishida qatnashmaydi). 
 
Ginogenezda tuxum hujayrasi boshqa turga mansub organizmlarning 
spermatozoidlari yordamida maydalanishi va rivojlanishi mumkin. (lekin 
spermatozoid yadrosi rivojlanishda qatnashmaydi).