К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

“меҳнат бозори”
дейилганда иш кучи такрор ҳосил 
қилинишининг узлуксизлигини ва меҳнатдан самарали фойдаланишни 
таъминлашга даъват этилган жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий ва 
ҳуқуқий муносабатлар, нормалар ва институтлар тизими тушунилади. 
Биз эса уни кенгроқ маънода: “
Меҳнат бозори
деганда иш кучи 
такрор ҳосил қилинишининг барча босқичларида: унинг шаклланиши 
(ижтимоий–демографик жиҳат, янги ишчи кучи пайдо бўлиши), 
айирибошланиши (сотиш-сотиб олиш), тақсимланиши (ишчи кучининг 
ижтимоий, касбий ва худудий тақсимланиши) ва меҳнат соҳасида 
фойдаланилиши босқичларида ходим билан иш берувчи ўртасида 
кечадиган ижтимоий муносабатлар тизими тушунилади” деб талқин 
қиламиз.

---

82 
Меҳнат бозорининг ўзига хослиги шундан иборатки, унда 
меҳнатнинг ўзи эмас, балки меҳнат хизмати меҳнат сарфи сотилади.
Меҳнат хизматининг миқдори ва сифати эса жуда кўп сонли омиллар: 
ходимнинг касбий тайёргарлиги, унинг малакаси, тажрибаси ва ҳоказолар 
билан боғлиқ. Айни пайтда меҳнат бозорида: 
–
сотувчи ва харидорнинг ўзаро муносабатлари узоқ муддатли 
хусусиятга эгалиги; 
–
пул шаклида бўлмаган омилларнинг (меҳнат фаолиятининг 
нуфузлилиги, мураккаблиги, меҳнат шароитлари, саломатлик учун 
хавфсизлиги ва бошқалар) катта роль ўйнаши; 
–
институционал тузилмаларнинг кўплиги (меҳнат қонунчилиги, иш 
билан бандлик бўйича давлат сиёсати, касаба уюшмалар, иш 
берувчиларнинг жамоат бирлашмалари ва бошқалар) ҳисобга олиниши 
керак. 
Шунинг учун меҳнат соҳасида бозор муносабатларининг 
шаклланиши ва ривожланишининг назарий асослари ҳар тарафлама 
тадқиқ этилади. Одатда меҳнат бозорига доир илмий қарашларнинг 
классиклар, янги классиклар, кейнсчилар, институционалчилар, 
монетарчилар йўналишлари ажратиб кўрсатилади (3.1-жадвал). 
Ҳозирги пайтда меҳнат бозори постиндустриал (ахборот), яъни 
саноат ривожланишидан кейинги жамият нуқтаи назаридан тадқиқ 
этилмоқда. Постиндустриал (ахборот) жамият назариясининг асосчиси 
Д.Белл
унинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларини кўрсатиб берган: 
•
хизматлар иқтисодиётининг яратилиши; 
•
меҳнат бозорида илмий-техника соҳаси мутахассисларининг 
устунлиги; 
•
назарий илмий билимларнинг инновациялар ва жамиятда сиёсий 
қарорлар қабул қилишнинг манбаи сифатидаги марказий роли; 
•
янги “интеллектуал техника”нинг яратилиши ва бошқалар. 
 
Дэниел Белл (инглизча: Daniel Bell; 1919-2011) – 
америкалик социолог, постиндустриал жамияти 
назариясининг асосчиси. 
Асосий асарлари: 
Bell D. The End of Ideology: On the Exhaustion of 
Political Ideas in the Fifties. — N.Y.: Free Press, 1965
Bell D. The coming of post-industrial society: A venture
of social forecasting. — N.Y.: Basic Books, 1973
Bell D. The cultural contradictions of capitalism. — N.Y.: Basic Books, 1976. 

---

83