K ic h ik bizn es V a X u su siy t a d b ir k o r L ik

Ko'rsatkichlar
2000-y.
2005-y.
2008-y.
2009-y.
2010-y.
Eksport jami (mln. AQSH 
doll.)
3267,6 4853,0 11493,3 11771,3 13044,5
Eksport jami, foizda
1 0 0 , 0
1 0 0 , 0
1 0 0 , 0
1 0 0 , 0
1 0 0 , 0
Shu 
jumladan 
(jamiga 
nisbatan foizda):
Paxta tolasi
27,5
19,1
9,3
8 , 6
11,3
Kimyo 
mahsulotlari, 
plastmassa va plastmassa 
mahsulotlari
2,9
5,3
5,6
5,0
5Д
Qora va rangli metallar
6 , 6
9,2
7,0
5,0
6 , 8
Mashina va uskunalar
3,4
8,4
7,6
2,9
5,5
Oziq-ovqat mahsulotlari
5,4
3,8
4,5
6 . 0
9,7
Energiya resurslari
10,3
1 1 , 1
24,7
34,2
24,8
Xizmatlar
13,7
1 2 , 2
10,4
8 , 8
9,1
Boshqalar
30,2
30,5
30,9
29,5
27,7
2000-2009-yillar davomida ekport va importni diversifikatsiya qilish, 
uning tarkibini takomillashtirish borasidagi chora-tadbirlar natijasida 
mamlakatimiz eksportining tovar tarkibida ijobiy siljishlar ro'y berdi.
Xususan, boshqa tovariar pozitsiyalari bo'yicha eksport hajmining 
jadal o'sishi paxta tolasining jami eksportdagi ulushini 2000-yildagi 27,5 
foizdan, 2008-yilda 9,3 foizga, 2009-yil yakunlariga ko'ra esa 
8 , 6
foizgacha pasayishiga olib keldi.

---

O'zbekiston im|portinin
Z
tovar tarkibi
Ko'rsatkichlar
2000-y.
2005-y.
2008-y.
2009-y.
2010-y.
Import jami (mln. AQSH 
doll.)
2944.5 4091,3 9704,0 9438,3 8799,7
Import jami, foizda
1 0 0 , 0
1 0 0 , 0
1 0 0 , 0
1 0 0 , 0
1 0 0 , 0
Shu 
jumladan 
(jamiga 
nisbatan foizda):
Kimyo 
mahsulotlari, 
plastmassa va plastmassa 
mahsulotlari
13,6
13,6
1 1 , 6
1 1 ,1
14,3
Qora va rangli metallar
8 , 6
10,3
7,7
6,3
8,4
Mashina va uskunalar
35,4
43,3
52,4
56,5
44,1
Oziq-ovqat mahsulotlari
12,3
7,0
8,3
9,0
10,9
Energiya resurslari
3,8
2,5
4,6
5,3
6 , 0
Xizmatlar
8,5
10,4
4,4
4,4
4,7
Boshqalar
17,8
12,9
1 1 , 0
9,2
1 1 , 6
2000-2009-yillarda respublikamiz importi tarkibida ijobiy siljishlar 
ro'y berdi. Mamlakatni modemizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan 
qayta qurollantirish tadbirlarining keng miyosda amalga oshirilishini 
ta’minlash jami import hajmida mashina va uskunalar importi ulushining 
jadal o'sishiga olib keldi.
10.2. Ekportning tovar va geografik tarkibini takomillashtirish
Tashqi savdo aylanmasi, xususan, eksportning geografik tarkibida 
MDH mamlakatlarining ulushi 2010-yil yakunlariga ko'ra, 43,1 foizni 
tashkil etdi. 2010-yilda mamlaktimiz korxonalari eksportining 29,2 foizi 
Rossiya Federatsiyasi, 9,5 foizi Xitoy, 8,3 foizi Qozog' iston hissasiga 
to'g'ri keldi.
Uzoq xorij davlatlariga qilingan eksportning jami eksportdagi ulushi 
2008-yilda 65,8 foiz, 2009-yilda esa 66,7 foizni tashkil etdi. Bu 
mamlakatlar bo'yicha mamlakatimiz eksportining difersifikauiyalashuv 
darajasi nisbatan chuqurroq bo'lib, 2009-yil ma’lumotlariga ko'ra faqat 
Xitoy (9,7%), Shveysariya (7,9%), Afg'oniston (3,3%), Turkiya (3,2%), 
Eron (2,7%), Germaniya (2,2%), AQSH (1,7%) ning mamlakatimiz 
eksportidagi ulushi 
1
foizdan yuqoridir.

---

10.2.1-rasm. O'zbekiston eksportining davlatlararo tarkibi
Respublikamiz eksporti va importining tovar va geografik tarkibini 
takomillashtirish 
orqali 
raqobatbardoshlikni 
oshirish 
bir 
qator 
vazifalarning amalga oshirilishini taqozo etadi.
T a s h q i s a v d o a y l a n m a s i n i n g t o v a r v a g e o g r a f i K t a r k i b i n i
t a k o m i l l a s h t i r i s h o r q a l i r a q o b a t b a r d o s h l i k n i o s h i r i s h
Xomashyo eksportini qisqartirib, qo'shilgan 
qiymat hissasi yuqori bo'lgan tayyor mahsylotlar 
eksportini ko'paytirish
Tashqi savdoga xizmat qiluvchi 
infpatuzilmani yanada rivojlantirish
Iqtisodiyotning tarmoq tarkibini 
takomillashtirish
П —
Mahsulot tannarxini pasaytirish orqali ulaming 
raqobatbardoshligini ta’minlash
Iqtisodiyotni texnik-texnologik qayta 
qurollantirish asosida tayyorlanayotgan 
mahsulotlar sifatini yaxshilash
Yangi mahsulotlami jahon bozoriga 
oH6 chiqish
10.2.2-rasm. Tashqi savdo aylanmasining tovar va geografik tarkibini 
takomillashtirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish

---

Xorijiy davlatlarda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan yoki 
ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish mumkin bo'lgan mahsulotlarga talabni 
o'rganish, bunday tovariar bozorlariga kirib borish va raqobat qilish 
strategiyasini ishlab chiqish eksport qilinayotgan tovariar sonini va 
mamlakatlar geografiyasini kengaytirishga ijobiy ta’sir ko'rsatadi.
Jahon 
bozorlarida 
korxonalarimiz 
mahsulotlarining 
raqobatbardoshligini ta’minlashda quyidagi chora-tadbirlaming amalga 
oshirilishi muhim ahamiyat kasb etadi:
- eksport qiluvchi korxonalarga mahsulot tayyorlash va sotish 
xarajatlarini kamaytirishda ko'maklashish;
- ularni tashqi bozor kon’yunkturasi dagi o'zgarishlar, istiqbolli 
bozorlar, raqobatchilar to'g'risida olib borilgan tadqiqotlar natijalari bilan 
tanishtirish;
- transport-kommunikauiya tizimlarini rivojlantirish;
- yangi transport yo'laklarini ochish orqali transport xarajatlarini 
kamaytirish va h.k.
Bu borada har bir tarmoq uchun ishlab chiqilishi ko'zda tutilayotgan 
2 0 1 0
-
2 0 1 2
-yilga mo'ljallangan tayyor mahsulotni yangi tashqi bozorlarga 
chiqarish bo'yicha maxsus dasturlarda eksport hajmini oshirish, eksport 
qilinadigan yuklarni tashish tizimini takomillashtirish, eksportchi 
korxonalarni marketing, moliya va tashkiliy-huquqiy qo'llab-quvvatlash 
masalalari o'z aksini topadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, eksport hajmini oshirish, uning 
tarkibini 
takomillashtirish, 
umuman 
tashqi 
savdo 
aylanmasini 
divesifikatsiya 
qilish 
iqtisodiyotimiz 
tarkibiy 
tuzilishida 
sifat 
o'zgarishlariga erishish, uning raqobatbardoshligini oshirish orqali 
iqtisodiy yuksalish va aholi turmush farovonligini yanada ko'tarish 
maqsadlariga xizmat qiladi.
Qisqa xulosalar
Eksport diversifikatsiyasi, ya’ni xorijga sotilayotgan tovar va 
xizmatlar nomenklaturasining kengayishi, jami eksportda alohida tovar 
yoki xizmat turi (ayniqsa, xomashyo) ulushining katta bo'lishiga barham 
berilishi, mahsulotlarimiz eksport qilinayotgan mamlakatlar geografiyasini 
kengaytirish eksport hajmining barqaror bo'lishini ta’minlaydi, milliy 
iqtisodiyotning tashqi bozordagi salbiy o'zarishlarga ta’sirchanligi 
darajasini pasaytiradi.
Eksport tarkibida bir yoki bir necha tovariar ulushining sezilarli 
darajada ortib ketishi bu tovariar narxi pasaygan yoki ularga tashqi talab

---

qisqargan holatlarda eksportchi korxonalarni og'ir ahvolga solib qo'yishi 
mumkin. Buning natijasida eksport hajmining qisqarishi valyuta 
tushumlarining kamayishi, tashqi savdo balansining yomonlashuvi va 
korxonalar moliyaviy ahvolining tanglikka yuz tutishiga olib kelishi 
mumkin. Shuningdek eksport umumiy hajmining ba’zi davlatlarga 
bog'lanib qolishi ham qaltis holat hisoblanadi.
Eksport hajmini oshirish, uning tarkibini takomillashtirish, umuman 
tashqi savdo aylanmasini diversifikatsiya qilish iqtisodiyotimiz tarkibiy 
tuzilishida sifat o'zgarishlariga erishish, uning raqobatbardoshligini 
oshirish orqali iqtisodiy yuksalish va aholi turmush farovonligini yanada 
ko'tarish maqsadlariga xizmat qiladi.
Nazorat va mulohaza uchun savollar
1. 
Mamlakatning raqobatbardoshligini 
ta’minlovchi 
omillarni 
sharhlab bering.
2. Tarkibiy o'zgarishlar siyosatining maqsadi va vazifalari 
nimalardan iborat?
3. 
Tarmoq 
ichidagi, 
tarmoqlararo 
va 
xalqaro 
sanoat 
kooperatsiyasining ahamiyati va iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini 
takomillashtirishdagi rolini izohlang.
4. Mamlakatimizda loyihalarni mahalliylashtirish dasturiga kiritish 
va monitoringini olib borish mexanizmi qanday joriy etilgan?
5. Respublikamizda xizmat ko'rsatish sohasini rivojlantirish omillari 
va yo'nalishlari nimalardan iborat?
6
. Kichik biznesni rivoj lantirishda bozor infratuzilmalarining rolini 
tushuntiring.
7. Eksportni diversifikatsiya qilish yo'nalishlari va imkoniyatlari 
nimalardan iborat?
8
. Tarkibiy o'zgarishlar siyosatini davom ettirish bo'yicha 
belgilangan vazifalarning o'zaro bog'liqligini izohlab bering.
Adabiyotlar
1. 
Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini 
yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi: 
2 0 1 0
-yilda 
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 
2 0 1 1
-yilga 
mo'ljallangan 
eng 
muhim 
ustuvor 
yo'nalishlarga 
bag'ishlangan 
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 
-Т.: O'zbekiston, 2011.-48 b.

---

2. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlami yanada 
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi: 
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 
qo'shma majlisidagi ma’ruzasi. -Т.: O'zbekiston, 2010. - 56 b.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 28-iyuldagi 
"Ta’lim muassasalarining bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga jalb etish 
borasidagi qo'shimcha chora-tadbirlar"to'g'risidagi Farmoni. //Xalq so'zi, 
2010-yil, 29-iyul.
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010-yilda 
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 
2 0 1 1
-yilga 
mo'ljallangan 
eng 
muhim 
ustuvor 
yo'nalishlarga 
bag'ishlangan 
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “Barcha 
reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz 
farovonligini oshirishga xizmat qiladi” mavzusidagi ma’ruzasini o'rganish 
bo'yicha O'quv-uslubiy majmua. - Т.: Iqtisodiyot, - 2011. -3 7 7 b.
5. Boltabayev M.R., Qosimova M.S., Ergashxodjayeva Sh.J., 
G'oyipnazarov B.K., Samadov A.N., Xodjaev R.S. Kichik biznes va 
tadbirkorlik. - Т.: ADIB NASHRIYOTI, 201 1. -2 8 3 b.
6
. Xodiyev B.Yu., Qosimova M.S., Samadov A.N. Kichik biznes va 
xususiy tadbirkorlik. -Т.: TDIU, 2010. - 260 b.
7. Малый бизнес. Организация, экономика, управление: Учебное 
пособие для вузов. /Под ред. Проф. В.Я. Горофинкля, проф. В.Я. 
Горфинкеля, В.А. Швандара. - 2е изд., перереб. и доп. -М.: ЮНИТИ -
ДАНА, 2008.-320 с.
8
. Предпринимательство: Учебник. /Под. ред. М.Г. Лапусты. - 4 - е
издание. - М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 с.
9. Анискин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом: 
Учебное пособие. -М .: Финансы и статистика, 2008. - 160 с.

---