K ic h ik bizn es V a X u su siy t a d b ir k o r L ik

2
V
300
390
1.3
3
G
700
770
1Д
4
D
1200
1260
1,05
5
Ushbu jadvalga ko'ra, agar kichik korxona 2,5 mln. so'mlik 
loyihalarni investitsiyalashtirish imkoniyatiga ega bo'lsa, bu mablag'lami 
А, В, V va G loyihalar uchun sarflash maqsadga muvofiq bo'lib, juda katta 
daromad keltirish imkoniyati bo'lsada, D loyihadan voz kechish zarurdir.
Agar foydalilik koeffitsiyentiga e’tibor bermasdan, faqat ko'zda 
tutilgan daromadlaming maksimal miqdorlariga ko'ra ish yuritilganda D, 
В va V variantlar tanlangan bo'lardi. Bunda jami xarajatlar 2,4 mln. 
so'mni tashkil etgan holda, korxona daromadi 2,955 mln. so'mni tashkil 
etardi. Agar foydalilik koetfitsiyentini hisobga olib tuzilgan investitsiya 
loyihasini amalga oshirganda, olinadigan daromad hajmi 3,305 mln. 
so'mni tashkil etishi mumkin edi.
Yuqorida ta’kidlanganlardan tashqari, amalda bo'lishi mumkin 
bo'lgan kompleks loyihalarni e’tiborga olish ham lozim. Bu ham 
investitsiya mablag'larini ajratishning variantlaridan biri bo'lib, bunda 
ma’lum bir loyiha bir vaqtda boshqa bir loyiha bilan parallel amalga 
oshirilishi mumkin. Masalan, yangi цех qurilishi butun zavodga xizmat 
qiladigan energetika yoki tozalash inshootlari rekonstrukuiyasi uchun 
ma’lum darajada mablag' qo'yishni talab etadi.
Bunday holda ikkala investitsiya mablag'ini sarflash loyihasining 
ham foydalilik koeffitsiyentini hisoblab chiqish lozim. Bunda ushbu 
koeffitsiyentlarning individual darajalariga e’tibomi qaratish shart emas. 
Misol uchun, firmada 600 ming so'm mablag' sarflab, 840 ming so'm

---

daromad keltiriladigan loyiha bor. Bunda foydalilik koeffitsiyenti 1,4 
(840/600) ni tashkil etadi. Lekin, shu bilan birga, firma umumzavod 
xo'jaligini takomillashtirishga yana 
1 0 0
ming so'm sarflashi zarur.
Bu esa daromadlilikni faqat 60 ming so'm miqdoridagina o'sishiga 
olib keladi yoki boshqacha qilib aytganda, bu loyiha bo'yicha foydalilik 
koeffitsiyenti 1 dan kichik bo'lib, 0,6 (60/100) ni tashkil etadi. Biroq agar 
o'zaro bog'liq bo'lgan ushbu loyihalar bo'yicha investitsiyalar miqdori va 
kutilayotgan daromadlami qo'shsak, bunda birinchi holatda 700 ming 
so'm (600+100), ikkinchi halatda esa 900 ming so'm (840+60) kelib 
chiqishini ko'ramiz. 
Shunday qilib, umumiy (integral) foydalilik 
koeffitsiyenti 1,29 (900/700) ni tashkil etadi, ya’ni 1 dan ancha yuqori. Bu 
esa bizga ikkala loyihani bir vaqtda amalga oshirish uchun qancha mablag' 
sarflash mumkinligini ko'rsatadi.
Qisqa xulosalar
Yangi biznes korxonalarini tashkil qilish bir necha bosqichdan iborat. 
Ular ta’sis etilgan joyidagi mahalliy hokimiyat organlari tomonidan davlat 
ro'yxatidan 
o'tadi. 
Davlat 
ro'yxatidan 
o'tkazilgan 
korxonaga: 
hokimiyatning korxonani davlat ro'yxatidan o'tkazilganligi to'g'risidagi 
qarorlaridan ko'chirma, hokimiyat ro'yxatidan o'tkazilgan va tasdiqlangan 
korxona 
Nizomi 
hamda 
korxonaning 
ro'yxatdan 
o'tkazilganligi 
to'g'risidagi davlat orderi topshiriladi.
Korxona faoliyatini olib borishda biznes-reja muhim rol o'ynaydi. 
Biznes rejaning tuzilishi va mazmuni qat’iyan chegaralanmagan. 
Fikrimizcha, yetti bo'limdan iborat biznes reja eng maqbul biznes rejadir.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini tahlil qilishda 
foydalilik koeffitsenti usulidan foydalanish oddiyligi va qulayligi bilan 
ajralib turadigan usul bo'lib, u yetarlicha asosli qarorlar qabul qilishga 
yordam beradi.
Nazorat va mulohaza uchun savollar
1. Yangi korxona tashkil qilish qanday bosqichlardan iborat?
2. Tashkil etilishi mo'ljallangan shaxsiy korxonalaming qanday 
turlarini bilasiz?
3. Tashkil etilayotgan korxonaning texnik-iqtisodiy asoslanishi (TIA) 
nimalardan iborat?
4. Biznes-reja nima? Uning mazmunini ochib bering.
5. Biznes-rejaning tuzilishi qanday, u qanday bo'limlardan iborat?
6
. Tashkil etilishi mo'ljallangan korxonaning ishlash va boshqaruv 
tizimi nimalardan iborat?
7. Korxonaning boshqaruv tamoyillari nimalardan iborat?

---

8
. Franchayzingning ustuvorlik va kamchiliklari nimada?
9. Foydalilik koeffitsenti qanday aniqlanadi?
1 0
.Kichik korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishni izohlab 
bering.
Adabiyotlar
1. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini 
yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi: 
2 0 1 0
-yilda 
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 
2 0 1 1
-yilga 
mo'ljallangan 
eng 
muhim 
ustuvor 
yo'nalishlarga 
bag'ishlangan 
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 
-Т.: O'zbekiston, 2011.-48 b.
2. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlami yanada 
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi: 
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 
qo'shma majlisidagi ma’ruzasi. -Т.: O'zbekiston, 2010 - 56 b.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010-yilda 
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 
2 0 1 1
-yilga 
mo'ljallangan 
eng 
muhim 
ustuvor 
yo'nalishlarga 
bag'ishlangan 
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “Barcha 
reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz 
farovonligini oshirishga xizmat qiladi” mavzusidagi ma’ruzasini o'rganish 
bo'yicha O'quv-uslubiy majmua. -Т.: Iqtisodiyot, - 2011. -3 7 7 b.
4. Boltabayev M.R., Qosimova M.S., Ergashxodjayeva Sh.J., 
G'oyipnazarov B.K.,Samadov A.N., Xodjaev R.S. Kichik biznes va 
tadbirkorlik. - Т.:ADIB NASHRIYOTI, 2011. - 283 b.
5. G'oyibnazarov B.K., Rahmonov H.O., Otajonov Sh.I., Almatova 
D.S. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik - mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotini yuksaltirish omili. -Т.: Fan, 2011. -185 b.
6
. Xodiyev B.Yu., Qosimova M.S., Samadov A.N. Kichik biznes va 
xususiy tadbirkorlik. -Т.: TDIU, 201 0 .-26 0 b.
7. Попов B.M. Бизнес- планирование: учебное - практ. пособие. 
-М .: КНОРУС, 2009. -816с.
8
. Предпринимательство: учебник / под. ред. М.Г.Лапусты. - 4-е 
издательство, доп. - М.: ИНФРА-М, 2008. - 667 б.
9. Анискин Ю.П. Организация и управление малым бизнесом: 
Учебное пособие. -М.:Финансы и статистика, 2008. -160.

---

6-bob. KICHIK BIZNES VA TADBIRKORLIK 
SUBYEKTLARIGA XIZMAT KO'RSATUVCHI BOZOR 
INFRATUZILMALARI
6.1. Infratuzilma tushunchasining mohiyati va mazmuni
Respublikamizda kichik tadbirkorlik subyektlarining samarali 
faoliyat yuritishi va rivojlanib borishi ko'p jihatdan ular uchun yaratilgan 
shart-sharoitlarga bog'liq. Kichik tadbirkorlik rivojiga qulay imkoniyat 
yaratuvchi shart-sharoitlar orasida infratuzilma xizmatini alohida ajratib 
ko'rsatish lozim.
Kichik tadbirkorlik subyektlarida ishlab chiqarish kengayib borishi 
bilan ulaming texnik ta’mirlash, moddiy-texnika ta’minoti, mahsulotlami 
saqlash, qayta ishlash va sotish, kommunikauiya va aloqa, maslahat va 
axborot kabi bir qator xizmat turlariga talabi ortib boraveradi. Chunki 
kichik tadbirkorlik subyektlariga yuridik shaxs maqomini berish bilangina 
ish bitmaydi. Ulaming to'laqonli faoliyatini faqat mukammal tashkil 
etilgan infratuzilma bo'linmalari orqaligina tasavvur etish mumkin.
Infratuzilma iqtisodiy tizimning bir qismini tashkil etib, u ishlab 
chiqarishning bir maromda faoliyat yuritishi uchun zarur shart-sharoitlar 
yaratadi.
"Infratuzilma" so'zi lotin tilidan 
tarjima qilinganda "tuzilmadan 
tashqarida" ma’nosini anglatadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan infratuzilma 
mohiyatiga quyidagi izoh ko'proq mos keladi: "inson hayoti va ijtimoiy 
ishlab chiqarish jarayonida faoliyatlar almashinuvi ta’minlovchi tovar va 
xizmatlar yaratishda o'ziga xos mehnat jarayonlari majmuasi".
Keyingi yillarda infratuzilma yuqori sur’atlar bilan rivojlanib 
bormoqda. Buni bir qator omillar bilan izohlash mumkin. Xususan, ishlab 
chiqarishning o'sish sur’atlari infratuzilmalar rivojidan oldinda bormoqda 
va bu iqtisodiyotning rivojlanishiga ham o'z ta’sirini o'tkazmoqda.
Infratuzilma juda keng qarmovli tushuncha bo'lib, bu, avvalo, ishlab 
chiqarish jarayoniga har tomonlama xizmat ko'rsatadigan xizmat turlarini 
yaratish bilan bog'liq. Infratuzilma bo'linmalari rivojlanib borishidan 
kichik tadbirkorlik subyektlari katta manfaat ko'radi, chunki bunday 
bo'linmalar ularni ishlab chiqarishga xizmat ko'rsatish bilan bog'liq 
ishlardan ozod etib, kuch-g'ayratini asosiy faoliyatiga qaratishga imkon 
yaratadi.
Infratuzilma tomonidan yaratiladigan sharoitlami o'z navbatida 
quyidagicha turkumlash mumkin:

---

• bevosita ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko'rsatuvchi moddiy 
texnika ta’minoti va tayyor mahsulotni sotish, axborotni yig'ish va qayta 
ishlash, buxgalteriya xizmati. Texnologik, boshqaruv masalalari bo'yicha 
maslahat xizmati va boshqalar;
• ishchi kuchini takror ishlab chiqarish shart-sharoitlari ishchi va 
xizmatchi laming sog'lig'ini, ta’lim olishi va kasbiy tayyorgarligi, dam 
olishlarini qo'llab-quvvatlash.
Shu paytga qadar infratuzilmani ishlab chiqarish va ijtimoiy 
infratuzilmalar 
yig'indisidan 
iborat 
deb 
qarab 
kelingan. 
Bozor 
iqtisodiyotiga asoslangan iqtisodiy tizim kirib kelishi bilan ishlab chiqarish 
infartuzilmasi ko'lami kengayib, "bozor infratuzilmasi" va "instituuional 
infratuzilma" so'zlari iste’molga kirib bormoqda.
Bozor infratuzilmasi bevosita ishlab chiqarish jarayoniga xizmat 
ko'rsatuvchi tarmoqlami o'z ichiga oladi. Uning tarkibiga yuk transporti, 
elektr, gaz va suv ta’minoti, ombor xo'jaligi, aloqa, axborot, moddiy- 
texnika ta ’minoti, mahsulotni tashish, saqlash va qayta ishlash, texnik 
xizmat ko'rsatish, marketing va reklama, axborot-maslahat, auditorlik, 
moliya-kredit va investitsion kabi xizmat turiari kiradi.
Ijtimoiy 
infratuzilma ishlab chiqarish jarayonida ishchi 
va 
xizmatchilarga normal mehnat faoliyati yaratish va ishchi kuchini takror 
hosil qilish, shuningdek tadbirkorlaming turli maishiy xizmat turlariga 
talabini qondirish uchun xizmat qiladi.
Instituuional 
infratuzilma iqtisodiyot rivojlanishining optimal 
makroiqtisodiy nisbatlarini qo'llab-quwatlovchi va tartibga soluvchi 
sohalar faoliyat turlarini o'z ichiga oladi. Unga iqtisodiyotni tartibga solib 
tui uvclii davlat