Tip
|
O‘zgarish tipining mazmuni
|
O‘zgarish tiplariga
|
O‘zgarish
|
|
|
misollar
|
tiplarining
|
|
|
|
|
algoritmi
|
1-tip
|
O‘zgarish faqat balansning
|
1.Kassadagi pul
|
|
|
aktivida yuz beradi, ya’ni bir
|
bankga topshirildi
|
A+OA-KA = P
|
|
aktiv ko‘payadi, ikkinchisi esa
|
2.Asosiy vosita
|
A -aktiv
|
|
kamayadi. Pirovardida eski
|
xo‘jalik nventariga
|
OA –oshuvchi aktiv
|
|
balans o‘zgarishsiz qoladi
|
o‘tqazildi
|
|
KA-kamayuvchi
|
|
|
3.Ishlab iqarishdan
|
Aktiv
|
|
|
tayyor mahsulot
|
P - passiv
|
|
|
olindi
|
|
|
II- tip
|
O‘zgarish faqat balansning
|
1.Taqsimlanmagan
|
|
|
passivida yuz beradi, ya’ni bir
|
foyda rezerv
|
|
A=P+OP–KP
|
|
manba ko‘payadi, ikkinchisi
|
kapitaliga o‘tqazildi
|
OP – oshuvchi
|
|
esa kamayadi. Pirovardida
|
2.Ish haqidan
|
|
eski balans o‘zgarishsiz qoladi
|
daromad solig‘i
|
Passiv
|
|
|
ushlandi
|
|
KP –kamayuvchi
|
|
|
|
|
Passiv
|
III-tip
|
O‘zgarish ham aktivda, ham
|
1.Ta’minotchidan
|
|
|
passivda yuz beradi, faqatgina
|
material olindi
|
|
|
ko‘payish tomonga, ya’ni
|
2.Bankdan kredit
|
A+OA=P+OP
|
|
operatsiya natijasida aktiv
|
olindi
|
|
|
|
ham, passiv ham bir xil
|
3.Ish haqi hisoblandi
|
|
|
summaga ko‘payadi, shu
|
|
|
|
|
summaga balans summasi
|
|
|
|
|
oshadi.
|
|
|
|
IY-tip
|
O‘zgarish ham aktivda, ham
|
1.Ish haqi
|
kassadan
|
|
|
passivda yuz beradi, faqatgina
|
berildi
|
|
|
|
kamayish tomonga, ya’ni
|
2.Byudjetga
|
qarz
|
A–KA=P-KP
|
|
operatsiya natijasida aktiv
|
to‘landi
|
|
|
|
ham, passiv ham bir xil
|
3.Ta’minotchiga
|
|
|
summaga kamayadi, shu
|
materialning
|
haqi
|
|
|
summaga balans summasi
|
to‘landi
|
|
|
|
ham kamayadi
|
|
|
|
Yuqoridagi jadvaldan quyidagi xulosalarni qilish mumkin:
· 1. I- va II- tipdagi o‘zgarishlar oldingi balans summasini hech qachon o‘zgartirmaydi.
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
29
III- va IY –tipdagi o‘zgarishlar albatta oldingi balans summasini o‘zgarishiga olib keladi, jumladan uchinchi tip o‘zgarishlar balans summasini oshishiga, to‘rtinchi tip o‘zgarishlar balans summasini kamayishiga sabab bo‘ladi.
Hech qachon balansdagi o‘zgarish tiplari bir vaqtning o‘zida aktivni bir summaga oshirib, passivni esa o‘sha summaga kamaytirishi mumkin emas.
Hech qachon balansdagi o‘zgarish tiplari aktivni bir summaga ko‘paytirishga (kamaytirishga), passivni esa boshqa bir summaga ko‘paytirishga (kamaytirishga) olib kelishi mumkin emas.
O‘z –o‘zini sinash uchun testlar
1. Balans –bu
Aktiv va majburiyatlarning tengligi
Aktiv va xususiy kapitalning tengligi
Bir tomondan aktivlar, ikkinchi tomondan xususiy kapital va majburiyatlarning ma’lum sanaga tengligi
g) Debitorlik va kreditorlik qarzlarning tengligi
2. Bo‘lishi mumkin emas:
Aktiv = Xususiy kapital+ Majburiyatlar
Aktiv = Xususiy kapital – Majburiyatlar
Xususiy kapital= Aktiv - Majburiyatlar
Majburiyatlar = Hisoblangan va to‘langan to‘lovlar o‘rtasidagi farq
3. Haridorlardan olingan avanslar kiradi:
a) aktivlarga b) xususiy kapitalga v) majburiyatlarga g) hech qaysisiga
4. Qachon Aktiv xususiy kapital summasiga teng bo‘lishi muikin ?
a) Hech qachon b) Korxona ta’sis etilgan kunga
v) Korxona bankrotga uchragan kuni
g) Korxona boshqa korxonaga qo‘shilgan kun.
Balans aktivining 1 bo‘limi = Balans passivining 1-bo‘limi
a) Hamma vaqt b) Hech qachon v) Ba’zan g) Erishish mumkin
Kassadan 100000 sum avans, 500000 sum ish haki berildi va 2000 sum kamomad chiqsa, balansda qanday o‘zgarish yuz beradi.
a) Balans 400000 sumga kamayadi b) Balans 398000 sumga kamayadi
v) Balans 402000 sumga kamayadi g) Balans 500000 sumga kamayadi
7.Ta’minchilardan 1000000 sumlik material olinsa, 500000 sumdik material ishlabchiqarishga berilsa, 10000 sumlik material kamomadga olib borilsa balans necha so‘mga o‘zgaradi?
a) 1000000 so‘mga ko‘payadi b) 510000 sumga kamayadi
v) 500000 sumga kamayadi g) o‘zgarish bo‘lmaydi
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
30
2.2. Buxgalteriya hisobi schyotlari
Korxona aktivlari va ularning manbalari holati hamda harakatini aks ettirish uchun buxgalteriya hisobida «schyotlar» deb nom olgan usul qo‘llaniladi.
Schyotlar – bu korxona aktivlari, xususiy kapitali, majburiyatlari, daromad, harajat, foyda va zararlarini hisobot davridagi holati (boshlang‘ich va oxirgi), shuningdek ularning shu davrdagi harakati (ko‘payishi va kamayishi) to‘g‘risidagi ma’lumotlarni pul ifodasida aks ettirish usuli.
Buxgalteriya hisobida uning har bir ob’ektini aks ettirish uchun alohida schyotlar ko‘zda tutiladi. Har bir schyot o‘zining tartib raqamiga va aniq nomiga ega bo‘ladi. Odatda, schyotning nomi ob’ektning nomi bilan bir hil bo‘ladi. Misol uchun, asosiy vositalarni aks ettirish uchun aynan shunday nomdagi № 0100, kassadagi pul
mablag‘larini aks ettirish uchun «Kassadagi pul mablag‘lari» nomli № 5000 - schyot va boshqa shu kabi schyotlar ko‘zda tutiladi. Barcha qo‘llaniladigan schyotlarning tartib raqamlari va aniq nomlari maxsus schyotlar rejasida o‘z aksini topadi.
Schyotlar rejasi. Schyotlar rejasi –bu korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning moliyaviy xo‘jalik faoliyatini buxgalteriya hisobida aks ettirishda qo‘llaniladigan schyotlarning tartiblashtirilgan tizimi. O‘zbekiston Respublikasida schyotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma davlat ahamiyatiga molik me’eriy hujjat hisoblanadi. Ushbu me’yoriy hujjatni ishlab chiqish va joriy qilish Moliya Vazirligiga yuklatilgan.
Respublikamiz xalq xo‘jaligi tarmoqlarida ularning xususiyatlarini e’tiborga olgan va o‘zida mujassamlashtirgan quyidagi uchta turdagi schyotlar rejasi qo‘llaniladi:
Davlat byudjetidagi muassasalari moliyaviy–xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobining schyotlari rejasi.
Banklar moliyaviy –xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobining schyotlari rejasi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobining schyotlari rejasi.
Quyida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobining schyotlar rejasiga to‘xtalib o‘tamiz.
«Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobining schyotlari rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma» Moliya Vazirligi tomonidan maxsus 21- sonli BHMS sifatida birinchi marta 2000 yil 30 martda 37- son buyruq bilan tasdiqlandi. 2002 yil 9 sentyabrda 103-son buyruq bilan Moliya Vazirligi ushbu BXMS ni yangi tahrirda qayta tasdiqladi, u O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2002 yil 23 oktyabrda 1181 – son tartib raqami bilan ro‘yxatdan o‘tdi.
21- son BXMS sifatida tasdiqlangan schyotlar rejasi oltita qism, o‘nta bo‘limdan iborat, u o‘z ichiga 208 ta balans schetlarini, 40 ta moliyaviy natijalar hisobotini tuzishga mo‘ljallangan schyotlarni va 14 ta balansdan tashqari schyotlarni oladi. Schyotlar rejasida buxgalteriya hisobi schyotlari moliyaviy hisobotning shakllari bo‘lgan buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobotning tarkibiy elementlariga mos ravishda quyidagi qism va bo‘limlarga ajratilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
