K. B. Urazov buxgalteriya hisobi va audit o‘quv qo‘llanma toshkent «O‘qituvchi» -2004

Buxgalterlik hisob-kitoblarini aks ettiruvchi hujjatlar deganda bevosita yuz bergan xo‘jalik operatsiyasini aks ettirmaydigan, lekinda u yoki bu ko‘rsatkichni, qarzni topish uchun buxgalter tomonidan tuzilgan hujjatlar tushuniladi. Bunday hujjatlarga misol qilib soliqlar hisob-kitoblarini, majburiy ajratmalar hisob-kitoblarini, amortizatsiyani aniqlash hisob-kitoblarini keltirish mumkin.
Tuzish tartibiga ko‘ra buxgalteriya hisobida ishlatiladigan hujjatlar blshlang‘ich va yig‘ma hujjatlarga bo‘linadi.


Boshlang‘ich hujjatlar deb xo‘jalik operatsiyasi sodir bo‘lgan vaqtda tuzilgan hujjatlar tushuniladi. Barcha guvohlik beruvchi hujjatlar boshlang‘ich hujjatlar hisoblanadi.


Yig‘ma hujjatlar deganda boshlang‘ich hujjatlar asosida tuzilgan va ularning ma’lumotlarini ma’lum davr uchun jamlab beradigan hujjatlar tushuniladi. Bunday hujjatlarga moddiy hisobotlar, avans hisobotlari, tovar-pul hisobotlari, bank ko‘chirmalari va boshqalar kiradi.


Aks ettirish usullariga ko‘ra buxgalteriya hujjatlari bir marotaba yuz bergan va ko‘p marotaba yuz bergan operatsiyalarni aks ettiradigan hujjatlarga bo‘linadi.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

39


Buxgalteriya hisobida


qo‘llaniladigan hujjatlar

		1.Guvohlik beruvchi
Maqsadiga ko‘ra
		2.Farmoyish beruvchi
		3.Farmoyish va guvohlik beruvchi
		4.Buxgalterlik hisob-kitobi

Tuzish tartibiga

ko‘ra
1.Boshlang‘ich hujjatlar

2.Yig‘ma hujjatlar

	Aks ettirish			1.Bir marotabalik operatsiyalarni aks
	usuliga ko‘ra			ettiruvchi hujjatlar
				2.Ko‘p marotabalik operatsiyalarni
				aks ettiruvchi hujjatlar
				1.Ichki hujjatlar
	Tuzilgan joyiga
				2.Tashqi hujjatlar
	ko‘ra

Tuzish usuliga		1.Qo‘lda tuzilgan
ko‘ra		2.Kompyuterlarda tuzilgan

6-chizma. Buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan hujjatlarni tasniflash asoslari


Yig‘ma hujjatlar deganda boshlang‘ich hujjatlar asosida tuzilgan va ularning ma’lumotlarini ma’lum davr uchun jamlab beradigan hujjatlar tushuniladi. Bunday hujjatlarga moddiy hisobotlar, avans hisobotlari, tovar-pul hisobotlari, bank ko‘chirmalari va boshqalar kiradi.


Aks ettirish usullariga ko‘ra buxgalteriya hujjatlari bir marotaba yuz bergan va ko‘p marotaba yuz bergan operatsiyalarni aks ettiradigan hujjatlarga bo‘linadi.


Bir marotaba yuz bergan operatsiyalarni aks ettiruvchi hujjatlar deganda faqat bitta operatsiyani u yuz bergan vaqtda aks ettiruvchi hujjatlar tushuniladi, masalan, pulni kassaga kirim qilganda tuzilgan kirim kassa orderi, tovar jo‘natilganda tuzilgan schyot- faktura va shu kabi hujjatlar.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

40


Ko‘p marotaba yuz bergan operatsiyalarni aks ettiruvchi hujjatlar deganda bir xil mazmundagi va ko‘p takrorlanib tutuvchi xo‘jalik operatsiyalarni ma’lum bir davrda (masalan xafta , o‘n kunlik, bir oy ichida) bitta hujjat bilan rasmiylashtiruvchi hujjatlar tuquniladi, masalan ombordan ishlab chiqarishga har kuni beriladigan materiallar bir hafta, o‘n kun yoki bir oyga ochilgan bitta zabor listi bilan rasmiylashtirilishi mumkin. Bunday hujjatlar boshlang‘ich hujjatlar sonini kamayishiga, ularni tuzish va ishloviga ketadigan vaqtni anchagina tejalishiga olib keladi.
Tuzilgan joyiga ko‘ra hujjatlar ichki va tashqi hujjatlarga bo‘linadi.
Ichki hujjatlar deb korxonaning o‘zida tuzilgan, tashqi hujjatlar deb esa korxonaga chetdan kelib tushgan hujjatlar tushuniladi. Masalan, tayyor mahsulotni jo‘natishda tuzilgan schyot-faktura ichki, materiallarni ta’minotchilardan kelib tushganligini ko‘rsatuvchi schyot-faktura esa tashqi hujjat hisoblanadi.


Tuzish usullariga ko‘ra buxgalteriya hujjatlari qo‘lda va kompyuterlarda tuzilgan hujjatlarga bo‘linadi.

Buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan hujjatlar shakl va mazmuniga ko‘ra unifikatsiyalashtirish va standartlashtirish talablariga javob berishlari kerak.

Hujjatlarni unifikatsiyalashtirish deganda bir xil mazmundagi operatsiyalarni barcha korxonalarda yagona shakl va mazmundagi hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi tushuniladi. Masalan, 1998 yil 1 yanvardan boshlab O‘zbekiston Respublikasida tovar-moddiy zahiralarni sotish va sotib olish operatsiyalarini faqatgina tasdiqlangan yagona shakldagi schet –faktura bilan rasmiylashtirish tartibi qo‘llaniladi. Xuddi shunday tartib kassadagi va banklardagi pul mablag‘lari va boshqa aktivlarga doir operatsiyalarni hujjatlashtirishda ham ishlatiladi.