K arim a q osim ova

„H ikoya-
ning qaysi o ‘rni sizga yoqdi?“, „ Qahramonlardan qaysi biri sizga ayniqsa
yoqdi?“, „Hikoya o ‘qilganda siz qaysi o'rinda juda xursand b o ‘Idingiz?“
kabi va hokazo. Kirish suhbati, birin chid an , asarning o'quvchilarga 
qanday t a ’sir qilganini bilish, ikkinchidan, bolalam i asar m atnini tahlil 
qilishga qiziqtirish, darsda o 'q uv ch ilar faolligini oshirish m aqsadini 
ko'zd a tutadi.

---

2. Yaxshi o'qiydigan o'quvchiga o'qitish. O 'quvchini oldindan 
d'qituvchi o'qish yo'llari bilan tanishtiradi va uning o'qishini o'zi 
kuzatadi, xato va kam chiliklam i b artaraf etadi. Shundan so'ng tayyor- 
langan o'quvchi sinf jam oasiga o'q ib beradi.
3. O g'zaki qayta hikoyalab, so'zlab berish. Bu o 'q itu v ch id an a lo ­
hid a tayyorgarlikni talab etadi. C h un k i asar m atniga yaqinlashtirib, 
badiiy vositalarini to 'liq saqlagan holda hikoyalash zarur, aks holda 
o 'q u v ch ilam in g badiiy asarni o 'q ish g a bo 'lgan qiziqishi susayadi.
4. Yoddan ifodali aytib berish. S h e’riy asarlar yoddan aytib berish 
orqali tanishtirilsa, o'quvchi o'qitu vch in in g m ahoratini yuqori baho- 
laydi. O 'zida ham yod olishga qiziqish paydo bo'ladi.
5. Asarning m uhim dialogli o 'rin larin i yoki butu n asam i sahna- 
lashtirish orqali tanishtirish.
6. Asarning bir qism ini (m uam m oli o 'rn in i) o'qituvchining o'q ib
berishi, qolgan qism ini o 'quvchilam ing ichda m ustaqil o'qishi.
7. Asar bilan tanishtirishda texnika vositalaridan ham unum li 
foydalanish.
8. Asarni m usiqa sadolari ostida o 'q ib berish. Bu asam ing ta ’sirini 
kuchaytiradi, o'qu vch ilam in g estetik didini tarbiyalaydi, ularni toli- 
qishdan saqlaydi.
U m um an olganda, asam ing janriy xususiyati hisobga olingan holda 
u bilan tanishtirishning o'ziga xos usullarini tanlash lozim.
Badiiy a sa r m atni ustida ishlash
B oshlang'ich sinflarda to 'g 'ri, tez, ongli va ifodali o'qishga o'rgatish 
vazifasi o'quvchilarda asam i tahlil qilish ko'nikm asini shakllantirish 
bilan birga am alga oshiriladi. O 'qish m alakalarini shakllantirish bilan 
m atn ustida ishlashning o 'z a ro bog'liqligi asam i tahlil qilishga qanday 
yondashishni belgilab beradi.
Badiiy asar ustida ishlashning 2-bosqichi asar tahlilidir. Asami 
tahlil qilishning asosiy yo'nalishi m atnning aniq m azm uni (voqealar 
va uning rivojlanishi)ni, kom pozitsiyasini, ishtirok etuvchi shaxslar­
ning axloqi va xarakterli xususiyatlarini, asarning g'oyasini aniqlash 
hisoblanadi.
Asam i tahlil qilishning m etodik shartlaridan biri asar m azm unini 
uning tasviriy-ifodaviy vositalari bilan bog'liq holda qarashdir. Y ana bir 
asosiy qoida asar ustida ishlash jarayonida ta ’lim -tarbiyaviy vazifalarni 
um um iy ravishda am alga oshirish hisoblanadi. Bu qoidalar asar ustida

---

ishlashning asosiy yo'nalishini belgilaydi, shuningdek, m atnni tahlil 
qilish jarayo nid a o 'q uvch ilar bajaradigan to p shiriqlam i va m uhokam a 
qilish u c h u n ularga beriladigan savollarning xarakterini aniqlab olishga 
yordam beradi.
A sar ta h lili ja ra y o n id a m atn u stid a ish la sh n in g quyidagi tu r -
la rid a n fo y d alan ilad i:
1. 
Tanlab o‘qish. B unda o'quvchi m atnning berilgan vazifaga m os 
qism ini o'qiydi. Vazifa asam ing m azm unini oydinlashtirish, sabab- 
natija bog'lan ishini belgilash, badiiy xususiyatini ochish, o'qilgan 
m atnga o 'z shaxsiy m unosabatini ifodalashdan iborat bo'lishi m um ­
kin. M asalan, 4-sinfda „O ltin kuz“ m atnidan „Tabiatdagi o'zgarishlar 
berilgan qism larni topib o 'q in g ", „B aqa va taqa" ertagidagi „Taqa- 
chining nasihati berilgan joyni topib o 'q in g " kabi topshiriqlar berilishi 
m um kin.
T anlab o'q ish m atn ustida ishlashning eng sam arali usulidir. Tanlab 
o 'q ish d an m atn ustida ishlashning barcha bosqichlarida turli xil qiyin- 
chilikda, m urakkablikda foydalaniladi. U o 'q u v ch ilard a yaxshi o'qish 
sifatlarini o'stirish bilan birga ulam ing ijodiy tasa w u ri, nutqi va zeh- 
nini o'stirishga yordam beradi. Eng oddiy tan lab o'q ish asar m azm uni 
yuzasidan bo'ladi. M asalan, 4-sinfda