|
(paxta — paxtazor),
daraxt
k o 'p ekilgan joyni daraxtzor
(daraxt — daraxtzor)
deb nom lashgan?",
„N ega kishilar bir uyni g'ishtli
(g'isht — g‘ishtli),
boshqasini
sinchli
deyishadi?"
O 'quvchilar predm et yoki predm et belgisining nom lanish saba
bini aniqlashdan so'zlam ing m a’nosi va tarkibidagi um um iylikni
topishga o'rganadilar. B ularning ham m asi o'quvchilarni bir xil o'zakli
so'zlam ing yasalishi m ohiyatini tushunishga tayyorlaydi; ular bir so 'z
boshqa so'zdan o'zaro m a’no jih atd an bog'lanishi asosida yasalishini,
o 'z navbatida, shu so 'z bilan nom langan tushunchalar o'rtasidagi
bog'lanishga asoslanishini tushuna boshlaydilar. O 'quvchilar so'zning
yangi so'z hosil qilishga yordam beradigan qism ini bilib olgan sari
ularda so'z yasalishi haqidagi ta sa w u r chuqurlasha boradi.
Iiudnchi bosqich
— bir xil o'zakli so'zlam ing xususiyatlari va
barcha m orfem alarning m ohiyati bilan tanishtirish. Bu bosqichning
asosiy o'quv vazifasi — so'zlam ing m a ’noli qismlari sifatida o'zak, so'z
yasovchi va shakl yasovchi q o'sh im ch alar bilan tanishtirish, „o'zakdosh
so 'zlar" tushunchasini shakllantirish, bir xil o'zakli so'zlarda o'zakning
bir xil yozilishini kuzatish hisoblanadi.
„ 0 ‘zakdosh so ‘zlar“ tushunchasini shakllantirish ularning ikki
m uhim belgisini, ya’ni m azm uniy um um iylikni (m a’nosida q and ay
d ir um um iylik borligini) va tuzilishiga k o ‘ra um um iylikni (um um iy
o ‘zak m avjudligini) o'zlashtirish bilan bog'lanadi. Shuning uchun bu
belgilarni o 'q u v chilar o'zlashtirishiga t a ’lim jarayonida sharoit yaratish
lozim . Bu o 'q uvchilarda bir xil o'zakli so'zlam in g lug'aviy m a ’nolari
bilan m orfem ik tarkibi o'rtasidagi bog'lanishni aniqlash ko'nikm asini
rivoj 1 anti rad i. M asalan, o'q uvch ilar gul, gulzor, gulli (ko'ylak), gulladi
so'zlarini taqqoslaydilar, bu to 'rt so 'z m a’nosiga k o 'ra o'xshashligini
va bir xil um um iy qismga ega ekanini, shuning uchun bularni bitta
o 'zakdosh so'zlar guruhiga kiritish m um kinligini aniqlaydilar.
Bir xil o'zakli so'zlam ing m a ’nolaridagi um um iylik o 'zak nin g
um umiyligi tufayli vujudga keladi, ularni bir guruhga birlashtiradi;
q o 'shim ch alar esa so 'znin g m a’nosiga o 'zig a xos m a’no qo'shadi; ularni
bir-biridan farqlaydi. Bir xil o'zakli so 'zlar ustida bunday ishlash usuli
o'quvchilam ing bilish faoliyatini faollashtiradi, ular diqqatini so'zning
um um iylikka asoslangan aniq belgilariga jalb qilish im konini beradi.
M asalan, o'qituvchi
kombayn
rasm ini ko'rsatadi va „K om baynni
boshqaradigan kishi nim a deb nom lanadi?" savolini beradi. Javob xat
taxtaga yoziladi: kom bayn — kom baynchi. Tushunchalarni taqqoslab
kuzatish quyidagi aniq til m aterialini yaratish im konini beradi, uni
tahlil qilish jarayonida bir xil o'zakli so'zlam in g xususiyatlari haqida
xulosa chiqariladi: A w al so'zlarni m a ’no va tarkibiga k o 'ra taqqos
lash asosida „o'zak dosh so'zlar" atam asi beriladi, keyin o'zakdosh
so'zlam ing um um iy qismi o 'zak deyilishi, o'zakdosh so'zlarni,
boshqacha qilib, bir xil o'zakli so 'zlar (ya’ni o'zakdosh so'zlar) deb
nom lanishi ham tushuntiriladi.
O'quvchilarda bir xil o'zakli so'zlarni ikki m uhim belgisiga ko'ra
aniqlash ko'nikm asini o'stirish uchun o'zak do sh so'zlar yaqin m a’n o
li — sinonim so'zlar bilan, shakli o'xshash b o 'lgan so'zlar bilan taqqos-
lanadi. M asalan, o 'q u v ch ilar
baxtli — baxtsiz
o'zakdosh so'zlari bilan
baxtli — saodatli
sinonim so'zlarini taqqoslab, o'zakdosh so 'z la r ham ,
sinonim so 'zlar ham yaqin m a ’no bildirishini (o'xshash to m o nin i),
o'zakdosh so'zlarda um um iy qism
(baxt)
mavjud bo 'lib , sinonim
so'zlarda bunday um um iy qism yo'qligini (farqli tom onini) aniqlaydi
lar, ular
bog
‘ —
bog'bon
o'zakdosh so'zlari bilan
suv — suva
so'zlarini
taqqoslab, quyidagi xulosaga keladilar:
bog‘ — bog‘bon
o'zakdosh
so 'zlar hisoblanadi, chunki bular yaqin m a’noli va um um iy qismi bor;
suv — suva
so'zlari shakli tom onidangina o'xshaydi, am m o butunlay
T a ’lim ning bu bosqichida o 'qu v ch ilam in g m orfem a haqidagi bi-
Iimlari yetarli em as, ularni bu tu sh un ch alar bilan amaliy m ashqlarni
bajarish jarayonida endigina tanishtirilyapti. Shuning u ch u n
Do'stlaringiz bilan baham: |
