K arim a q osim ova

gulzor 
bor.  Unga  h a r  xil 
gul 
ekilgan. 
Gullarni  gulchi 
o 'q u v ch ilar  par- 
varish  qiladilar.  2.  R ahim ning  otasi  zavodda 
ishlaydi. 
U  ilg 'o r 
ishchi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

R ahim ning  o 'zi  -  
ishchan 
bola.  Bu  ikki  m atn da  uchtadan  o'zakdosh 
so 'z  bo'lib,  ularning  ikki  m uhim   belgisi  (bir  xil  um um iy  qismga 
egaligi va m a ’nolaridagi  o'xshashlik)ni  hisobga olgan holda,  o'zakdosh 
so 'zlar  yuzasidan  um um lashtirish  imkoni  tug'iladi.  Bundan  tashqari, 
o'quvchilar  o'qituvchi  rahbarligida  o'zakdosh  so'zni  shu  so'zlam ing 
bir  shakli  bo'lgan  so'z 
(gullarni)
  bilan  taqqoslab,  o 'zakdosh  so'zlar 
bilan  so 'z  shakli  o'rtasidagi  farq  haqida  elem entar  tushunchaga  ega 
bo'ladilar.
Tushunchaning  m ohiyatini  ochishga  qaratilgan  vazifalaming  o'zi 
o'quvchilarni  ularni  bajarishga  undashi,  m ajbur  etishi  lozim.  Bu  bilan 
tushuncha  ko'rgazmaliligi  ta ’m inlanadi.  M asalan,  gapning  uyushiq 
bo'laklari  tushunchasining  m ohiyatini  ochishda  ikki-uch  gapdan  bitta 
gap  tuzish  vazifasini  berish  maqsadga  muvofiq.  M asalan, 
Bahorda  biz
 
qaldirg'ochlarni  quvonib  kutib  olamiz■
  Bahorda  biz  maynalarni  quvonib
 
kutib  olamiz■
  Bahorda  biz chug'urchuqlami quvonib  kutib  olamiz.  ~  Ba­
horda  biz  qaldirg'ochlami,  maynalarni,  chug'urchuqlami  quvonib  kutib
 
olamiz-
  G apiar gap bo'laklari jihatidan tahlil qilinadi; o'quvchilar uchala 
gapda  takrorlangan  so'zlarni  aytadilar;  bunday  hollarda  kishilar  uch 
gap  o'rniga  bitta  gapdan  foydalanishlarini  tushunadilar.  Shunday qilib, 
ular  uch  gapdan  bitta  gap  tuzadilar,  uni  gap  bo'laklariga  ko'ra  tahlil 
qiladilar,  chizm asini tuzadilar.  Bu  vazifalarni  bajarish bilan  o'quvchilar 
ko'rgazm ali  xulosa  chiqaradilar:  bir  kesimga  bir  necha  ikkinchi  darajali 
bo'lak  bog'lanishi  va  ular  bir  xil  so'roqqa  (nim alarni?)  javob  bo'lishi 
m um kin;  bir bo'lakka  qarashli  va bir xil  so 'ro q q a javob  bo'lgan  bunday 
so 'zlar 
gapning  uyushiq  bo'laklari
 deyiladi.  Y uqorida  keltirilgan  misol­
larda  foydalanilgan  ko'rgazm alilik  o'rganilayotgan  til  hodisalarining 
belgilarini  ajratishga  qaratilgan,  ya’ni  ko'rgazm alilikdan  tushunchani 
t a ’riflashdan  oldin  foydalanilgan.
Darsda foydalanish uchu n  ko'rgazm a  m aterial tanlashda o'qituvchi 
qo'yilgan m aqsadga k o 'ra o 'quvchilar nim ani bilib olishlarini aniq ko'z 
oldiga  keltirishi  kerak.  Bir  ko'rgazm a  m aterialdan  turli  m aqsadlarda 
foydalanish  m um kin.  M asalan,  predm et  yoki  uning  rasm idan so'zning 
leksik  m a’nosini  tushuntirishda  ham ,  gram m atik  tu shu nch ani  shakl­
lantirishda ham   foydalanish  m um kin.  O 'quvchilarni sifatning nutqdagi 
aham iyati  bilan  tanishtirish  uchun  o'qituvchi  berilgan  predm etni  tas­
virlash,  uning  belgilarini  aytish  vazifasini  topshiradi.  O 'quvchilar 
h a r  qanday  predm etni  tasvirlash  uchun  o 'z   nutqlarida  sifatlardan 
foydalanadilar.  Bu  —  tabiiy.  O 'qituvchi 
„Predmetni  tasvirlashda  siz
 
qaysi so'zlardan foydalandingiz? Nima  maqsadda?“
 kabi  savollar berib,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bolalar diqqatini  o'rganiladigan  gram m atik tush u n ch an in g   (bu  o 'rin d a 
sifatning)  belgilariga  qaratadi.  O 'quvchilar  predm etn i  tasvirlash uch un  
qaysi  sifatlardan  bir  predm etni  boshqasidan  ajratish  m aqsadida  foy- 
dalanganliklarini  aytadilar.  Bu  m isolda  ko'rgazm ali  m aterial  nutqda 
g ram m atik  tushu n cha  (sifat)ning  rolini  kuzatish  m aqsadida  foydalani­
ladi  va  o 'q uv ch ilar aniq  m aterialdan  um um lashtirishga  o'tadilar.
T ushunchani  shakllantirish  uchun  jadval  va  chizm alardan  keng 
foydalaniladi. 
Bu 
ko'rgazm alardan 
ko 'p ro q   tushu nch a  belgilari 
ajratilgandan  so'ng  mavhumJashgan  belgilarni  um um lashtirish,  ular 
o'rtasidagi  bog'lanishni  aniqlash  m aqsadida  foydalaniladi.
Shunday  qilib,  gram m atik  tushunchani  o'zlashtirishga  yordam   be­
radigan  asosiy  m etodik  shartlar  o 'q uv ch ilam ing   aqliy  faoliyatini  faol- 
lashtirish,  u lam i  yangi  bilim  olish  uchun  qiziqtirish,  o'quvchilam in g 
n utqiy  tajribasiga  tayanish,  bilim lam ing  tizim liligi,  o'q uvchilarda  til 
birliklariga  lingvistik  m unosabatni  shakllantirish  ustida  m aqsadga 
muvofiq  ishlash  hisoblanadi.