K arim a q osim ova

Ayrim  til  kategoriyalari  bog'lanishining  mohiyati  yangi  til
 
kategoriyasini 
o'rganish 
jarayonida  ochiladi, 
shuningdek,  bir  yoki  bir 
necha  til  kategoriyasi  o'rganilgandan  keyin  oydinlashadi.  M asalan, 
so'zning  leksik  m a’nosi  va  uning  m orfemik  tarkibi  so'zning  m a ’noli 
qism larini  o'rganish jarayonida  biryo'la  m uhokam a  qilinadi,  chunki  u 
yoki bu m orfem aning rolini boshqacha yo'l bilan tushuntirib bo'lm aydi; 
o'qituvchi  so 'z  tarkibini  o'zgartiradi  va  shu  bilan  bog'liq  holda  so 'z 
m a’nosining  o'zgarishini  ko'rsatadi,  bu  o'zgarish  so'zning  qaysi  qismi 
(so'z  yasovchi  qo'shim cha)  hisobiga  hosil  bo'lganini  tushuntiradi: 
ishchi  —  ishla  —  ishchan; paxtakor  — paxtazor.
F e ’llarning  shaxs-sonda  tuslanishi  kishilik  olmoshlari  o'rg an ilg an ­
dan  so'ng,  fe’lda  shaxs  kishilik  olm oshlarining  uch  shaxsni  ko'rsatishi 
bilan  bog'lab  o'rganiladi.
M aktabda  gram m atik  m aterialni  o'rganish  amaliy  yo'nalishga 
ega  bo'Igani  va,  birinchi  navbatda,  o'quvchilam ing  nutqiy  va  aqliy 
rivojlanishiga  xizm at  qilgani  u chun,  bir til  kategoriyasining  boshqasiga 
tobeligini  va  bir-birini  taqozo  qilishini  tushunish  bilan  birga,  o 'q uv - 
chilarning  bu  haqdagi  bilim laridan  amaliy  vazifalarni  hal  qilishda, 
ya’ni  so'zlarni  yozish,  gap  tuzish,  so'zni  tahlil  qilishda  foydalanishga 
o'rgatish  ham   m uhim dir.  O 'qituvchi  tilni  o'rgatish  vazifalarini  hi­
sobga  olib,  doim o  o'qu v chilam in g  nutqiy  tajribasiga  suyanadi  va  til 
kategoriyalarining  bog'liqligi  haqidagi  bilimlarni  tajribaga  tatbiq  etish 
jarayoniga  yo'naltiradi.  Bilim  kom ponentlari  o'rtasidagi  bog'lanishni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

aniqlash  bilim ni  tajribaga,  o 'q u v chilam in g   yozma  vq  og'zaki  nutqiga 
tatbiq  etish  im konini  beradi.
O na  tilini  o ‘rganish  jarayonida  bilim larning  izchilligi  q anday 
ta ’m inlanadi? A w alo ,  m aktab  dasturi  lingvistik  m aterialni  o 'rg an ish d a 
yangi  o'rganiladigan  m aterialning  ilgari  o'rganilganlar  bilan  ilm iy 
asoslangan  bog'lanishini  aniqlashga  imkon  beradigan  izchillikni 
ko'zda  tutadi.  O 'qituvchi  bu  bog'lanishning  m ohiyatini  m etodik  j i ­
hatdan  ko'z  oldiga  aniq  keltirishi  zarur.  O 'zaro  bog'liq  b o 'lg an   til 
hodisalarini  ketm a-k et  va  parallel  o'rganish  m um kin.  Bularning  qaysi 
biridan  foydalanish  m a ’qulroq  degan  m asala  k o 'p ro q   m aterialning 
lingvistik  m ohiyatidan  kelib  chiqib  hal  qilinadi.  M asalan,  kishilik 
olm oshlari  fe’ldan  oldin  o'rganiladi,  bu  fe’ining  shaxs-sonda  tus- 
lanishini  kishilik  olm oshlariga  bog'lab  o'rganish  im konini  beradi. 
O 'qituvchi  yangi  o'rganiladigan  m aterialni  ilgari  o'rganilganlar  bilan 
bog'laydi.  B uning  u c h u n   til  tushunchalarini  taqqoslaydi  va  bir-biriga 
qaram a-qarshi  qo'yadi.  M asalan,  so 'z   o'zgartuvchi  q o 'sh im c h a la m i 
o'rganishda  ular  so 'z  yasovchi  q o 'sh im ch alar  bilan  taqqoslanadi  (so'z 
yasovchi  q o 'sh im ch a  yangi  so 'z  hosil  qilish  uchun  xizm at  qilsa,  so 'z 
o'zgartuvchi  q o 'sh im ch a  so'zning  shaklini  o'zgartirish  u ch u n ,  ya’ni 
gapda  so'zlarni  bog'lash  uch un   xizm at  qilishi  aniqlanadi).