K arim a q osim ova

III. 
Yangi  tushunchani  ilgari  o'rganilgan  tushunchalar tizimiga  ki­
ritish 
tushunchani o'zlashtirish, bilim ni  n utq tajribasiga tatbiq etishning 
m uhim   sharti  hisoblanadi.  T ushunchalar  orasida  bog'lanishni  vujudga 
keltirish,  am alga  oshirish  o'quvchilam ing  o'zb ek  tilidan  egallaydigan 
bilim lar  tizim iga  ham da  tildan  ongli  foydalanishiga  poydevor  bo'ladi. 
T ushu nch alar  orasidagi  bog'lanishni  bilib  olish  am aliy  (gram m atik, 
orfografik,  nutqiy)  vazifalarni  hal  qilishda  nazariy  bilim larni  ko'proq 
tatbiq  etishga  imkon  beradi.
T ushunchalar  orasidagi  bog'lanishni  aniqlam ay,  ularni  bilim lar 
tizim iga  kiritm ay  turib,  o'qu v ch ilar  tilni  ongli  o'zlashtira  olmaydilar.
Boshlang'ich  sinf  o'quvchilari  o'zlashtiradigan  asosiy  bog'lanish 
yo'llari  quyidagilar:
1. 
So'zga  beriladigan  morfologik  so 'ro q la r  va  ularning  gram m atik 
belgilari  (kim ?,  nim a0  so'rog'iga  javob  b o 'lgan   so 'z  shaxs  va  narsani 
bildiradi  birlik  va  ko'plikda  qo'llanadi  egalik  qo'shim chalari  bilan 
o'zgaradi,  kelishiklar bilan turlanadi;  qanday?,  qanaqa? so'rog'iga javob 
bo'lgan  so'z  shaxs  va  narsaning  belgisini  bildiradi  o'zgarm aydi;  n e­
cha?,  nechanchi?  so'rog'iga javob  bo'lgan  so 'z   shaxs  va  narsaning soni 
va  tartibini  bildiradi  asosan,  o'zgarm aydi;  nim a  qildi?  nim a  qilyapti?, 
nim a  qiladi?  so'rog'iga javob  bo'lgan  so 'z  predm et  harakatini  bildiradi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lishli  yoki  bo'lishsiz  shaklda  qo'llanadi,  shaxs-son  qo'shim chalari 
bilan  tuslanadi,  o'tgan,  hozirgi  va  kelasi  zam ondan  birini  ko'rsatadi).
2.  S o'z  turknm i  —  gap  bo'lagi  bo'ladi  (ot  gapda  ega  yoki  ikkinchi 
darajali  bo'lak,  sifat  —  ikkinchi  darajali  bo'lak,  son  —  asosan,  ikkinchi 
darajali  bo'lak,  fe’l  —  kesim  vazifasida  keladi).
3.  Bosh  kelishikdagi  ot  —  ega,  boshqa  kelishiklardagi  o tlar  —  ik­
kinchi  darajali  b o 'lak   bo'ladi.
4.  Kishilik  olm oshlari  fe’llarda  shaxsni  ifodalaydi  (agar  fe’l 
men
 
yoki 
biz
  olm oshlari  bilan  qo'llansa, 
I 
shaxs, 
sen
  yoki 
siz
  olm oshlari 
bilan  qo'llansa,  II  shaxs  ifodalanadi).
5.  U m um iy  o 'zak  va  o'zakdosh  so'zlam ing  m a’nosidagi  u m u ­
miylik  (o'zakning  um umiyligi  o'zakdosh  so'zlam ing  m a ’nosidagi 
o'xshashlikka  sabab  bo'ladi).
6.  So'zning  leksik  m a’nosi  va  uning  m orfemik  tarkibi  (so'zning 
m orfem ik  tarkibi  o'zgarsa,  k o'p ro q   uning  leksik  m a’nosi  o'zgaradi: 
gul  — gulchi,  guidon,  gulla
  kabi).
IV.