Juwmaqlaw Paydalanılǵan ádebiyatlar kirisiw

Rawajlanıw basqıshları. Evropanıń siyasiy tariyxı IX ásirde Angliyada dáslepki oraylasqan mámlekettiń payda bolıwı menen baslanǵan edi. Normandiya patshası Vilgelm Fotix Angliyanı 1066 – jılda basıp alǵannan keyin oraylasqan mámleket jaratıw háreketin jańa basqıshqa kóterdi. XII ásirde patsha hákimiyatı jáne de kúsheyd. 1689-jılǵa kelip, huqıqıy hújjetler toplamınan ibarat «Huqıqlar haqqında bill» qabıl etilgen edi, ol Angliya siyasiy sistemasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwında sheshiwshi faktor boldı. (házirgi waqıtqa shekem ol Konstituciya rolin atqaradı). Sonı da aytıp ótiw kerek, áyne usı hújjettiń tariyxıy tiykarlarına muwapıq, AQSH tıń Konstituciyası dúnyaǵa keldi!
Germaniya siyasiy sistemasınıń qáliplesiw dáwiri de ózine say tárizde ótti. «Germaniyada 1356 – jılda imperator Karl IV dáwirinde Altın Bulla qabıl etilgen. «Bulla» sóziniń mnisi keń, ol birinshiden «domalaq mór», ekinshiden «nızamlar toplamı» degen mánisti bildiredi. Usı 1356 – jılı qabıl etilgen Altın Bullada imperatordı saylaw tártip qaǵıydaları belgilep berilgen. Usı hújjetke kóre, nemis kurfyurstları, yaǵbıy knyaz yaki bekleri «Muqaddes nemis milleti imperiyası» nıń imperatorın saylaw huqıqına iye bolǵan. Rsmiy túrde bul qaǵıyda 1806 - jılǵa shekem, yaǵnıy Napaleon I basqınshılıǵına shekem dawam etken bolıp, usı ıdıraq «imperiya» Muqaddes Rim imperiyası atı menen atalǵan».
Daǵdarıslı oylap tabılıwlar kontinenttiń rawajlanıwında jetekshi rol oynaǵan. Mısal ushın 1440 – jılda nemis Iogani Guttenberg baspa stanoktı oylap tawıp, kitap shıǵarıwdı jolǵa qoyǵanı, Xristofor Kolumb Amerikanı ashqanı (1492 - jıl), Vasko da Gamma Afrikanı aylanıp ótip Hindstanǵa baratuǵın teńiz jolın ashqanı (1498 - jıl), F.Magellan óziniń uzaq dawam etken sayaxatına tiykarlanıp (1519-1522) Jer planetasınıń shar sıyaqlı ekenligin dálillegeni, sonıń menen birge, geografiya, geodeziya pán sıpatında tán alınǵanı, ximiya hám astronomiyada úlken jeńislerge erisilgeni Batıstıń eń úlken jańalanıwları boldı.
Jáhánde modernizaciyanı tariyxta dáslepki márte Batıs mámleketleri baslap berdi. XVI ásirdiń birinshi yarımında qáliplesiwge úlgergen reformaciya (latınsha «reformare» - «formasın ózgertiw», «dúzetiw») háreketi dáwirinde protestantizmge tiykar salınǵan ruwxıy daǵdarısqa teń hádiyse boldı. Xristianlıqtıń pravoslab hám katolikten keyingi úshinshi kórinisi bolǵan protestantizm («protestants» - «narazılıq bildiriwshi», «áshkara dálillep beriwshi») Germaniyada dvoryanlar klasınıń húkimran Rim papasına qarsı háreketinen baslanǵan edi. Sońın ala, ol Angliya, Shotlandiya, Daniya, Shveciya, Finlyandiya, Norvegiya, Gollandiya, Chexiya, Vengriya, Shvedcariya hám basqa da Germaniyanıń bir bóleginde xristiyanlıqtıń katolik sistemasınan ajıralıp ketiwge sebep boldı. Protestantizm táliminiń tariyxı xızmeti sonnan ibarat, ol ruwxaniy hákimiyattıń dúnyalıq hákimiyattan ústinligine, katolik shirkewine hám Rim papasınıń abırayına zıyan keltiredi, jeke isenimdi dindarlıqtan joqarı qoydı, insandı feodal illetlerden azat etip, jeke múlk sezimlerin oyattı.
Alımlar hám jazıwshılardıń watansúygishligi. Endi usı kontinenttiń rawajlanıwına sheksiz úles qosqan alım hám oyshıllardıńwatansúyiwshilik nsiativaları (ideyaları, táliymatları) haqqında hikaya etiwdi qáleymiz. Ingliz alımı Jon Lok (1632-1704) 1688-1689-jıllarda óziniń siyasiy kompromiss haqqındaǵı táliymatın jaratadı. Alım jeke múlkke iye bolıw insan shańaraǵınıń jasawı ushın zárúr mútájlikti támiyinleydi, insan zárúr nárselerge iye bolǵan jaǵdayda, individual rawajlanıwǵa járdem beredi, degen juwmaqqa keledi. Sebebi, múlkke iye bolıw insan individuallıǵına járdem beredi.
XVII ásirge kelip, Gollandiya hám Angliya milliy sanaatın rawajlandırıp, Evropada industriyalastırıw dáwirine dáslepki taslar qalandı. Industriyalastırıw negizinde, modernizaciyanıń birinshi talabı edi. Kóp waqıt ótpey, Franciya, keyin ala german mámleketleri Prussiya, Avstro-Vengriya dástúriy jámiyetten zamanagóylikke ótedi.
Modernizaciyaǵa tiyisli kóz-qaraslar jámiyette qálipleskenligi sebepli, ilimiy hám meliy izleniw, aldınǵı mámleketler tájiriybesin úyreniw máselesi kóldeneń qoyılǵan. Bul barısta francuz aǵartıwshılarınıń qońsılar tájiriybesin úyreniwge umtılıwı zor háreket, dep bahalaymız (olardıń tájiriybesin búgingi Ózbekstan pidayı alımları da qollanıwı múmkin). Sol dáwirde francuzlar ekonomikalıq, siyasiy tarawda aldınǵı orındaǵı Angliya hám Gollandiya mámleketlerindegi «bahalı» modernizaciya jańalıqların ózlestirdi. 1722-jılda francuz jazıwshısı F.Volter (1694-1778) Gollandiyaǵa ekinshi márte barǵanında sociallıq-ekonomikalıq ózgeristen tásirlenip, tómendegilerdi jazıp qaldırdı: «Dúnyanıń iri sawda portları jaylasqan qalanı jaqsılap kózden ótkerdim. Amsterdamnıń bes júz mıń xalqı arasınan birde-bir biykarshı, kámbaǵal, menmen yamasa birde-bir ózine bina qoyǵan adamdı kórmedim. Biz piyada, xızmetker járdemisiz, ápiwayı xalıq arasında júrgen pensioneriy (sonday lawazım iyesi) lardı ushırattıq. Ol jerde diywal ústine shıǵıp, shaxzadanı ańlıp otırmaydı. Mámlekette miynet hám kemtarlıq húkimran». Angliya ómiri menen tanısqan F.Volter 1726-jıldaǵı saparı aqırında belgili «Filosofiyalıq mektepler» yamasa «Ingliz milleti haqqında xatlar» shıǵarmasın jazıp pitkerdi. Bul saparı jazıwshı milliy ekonomika qaysı joldan baratırǵanın analizleydi eken: «Angliya xalqın bay qılǵan sawda olardı azat etiwge imkaniyat bergen, erkinlik, óz náwbetinde, sawdanı keńeytirgen, sonıń ózi mámleketti ullı etken. Sawda járdeminde angliyalıqlar teńiz kúshlerin ózlerine boydındırǵan», dep jazdı.
Francuz filosofı Sharl de Monteskyo (1689-1755) da Evropanıń ótmishi hám házirgi ómirin arnawlı analizleydi. Jazıwshı «Nızamlar ruwxı haqqında» shıǵarmasında solat jazadı: «Inglizler dúnyanıń basqa xalıqlarına qaraǵanda, úsh elementten ónimli paydalanǵanı, yaǵnıy ullı áhmiyetke ılayıq din, sawda-satıq hám erkinlikti asıraǵanlıǵın júdá maqtaydı». Izertlewine derek toplaw maqsetinde pútkil Evropanı gezip shıǵadı. Angliya parlamentiniń derlik 12 saatlıq jıynalısında húkimet penen puqaralar ortasındaǵı básekiniń gúwası boladı. Bul paydalı sapar Monteskyoda hákimiyattıń bóliniwi haqqındaǵı teoriya ideyasın berdi. Ol nızam shıǵarıwshı, orınlawshı, sud hákimiyatları tek ǵana nızam tiykarında hákimiyattı saqlap turıw múmkin, degen juwmaqqa kelgen eń birinshi teorist boldı.
Lokk Volter, Monteskyolardan keyin siyasiy pikir rawajlanıwın J.Russo (1712-1778), E.Berk (1729-1797), J.Medison (1751-1836) sıyaqlı alımlar ájayıp teoriyaları menen bayıtadı. Solay etip, bir ásir dawamında keń qulash jayǵan aǵartıwshılıq háreketi puqaralardıń sociallıq-siyasiy ómirin demokretiyalıq tartibotlar tiykarında qurıwǵa isendirdi.
Biraq sol dáwirde Evropa mámleketlerinde mádeniyatlardıń hár túrliligi ayırım mashqalalardı ortaǵa qoydı. Birinshiden, mámleketlerde hár túrli siyasiy modeller (konstitucion monarxiya, prezidentlik, parlamenet respublikası), ekinshiden, parlament saylawın ótkeriwdiń hár túrli mexanizmi (majoritar, proporcional, aralas), úshinshiden, mámleket birligin támiyinlewde jandasıwlar (unitar mámleket, federaciya) modernizaciya processine unamsız tásir ótkeretuǵın edi. Evropa barlıq mashqalalardı ulıwmalastırǵan jalǵız bir ideyaǵa mútájlik sezetuǵın edi.
Sol waqıtta nemis alımı Maks Veber (1864-1920) zamanagóy ádep-ikramlıq teoriyaların analizlep, protestant etikası ruwxı tiykarında kapitalizm rawajlanıwı konsepciyasın islep shıqtı. Ol «Protestantsha etika hám kapitalizmniń ruwxı» (1905) shıǵarmasında barlıq ideyalardı aldıǵa qoyıp, marks táliymatına qarsı shıqtı. Kóplegen dinlerdiń «xojalıq etikası»n siyasiy analizlep, «kapitalizm eń dáslep Batısta rawajlanıwı múmkin», degen juwmaqqa keldi. Alım dinlerdiń ishki maǵanasın analizlep, din sanaat kapitalizmi rawajlanıwı hám sociallıq rawajlanıwǵa tosıq bolıwın jaqsı túsindi, baylıqqa iyelikti Qudaydıń ǵáziynesi, dep biliwge batıslıqlardı shaqırdı.
Iri ingliz alımı Arnold Toynbi (1889-1975) 1934-1961- jıllarda 12 tomlıq «Tariyxtı biliw» shıǵarmasında evolucion processler, Shıǵıs hám Batıstıń bir-birin bayıtqan ulıwma táreplerin jaqsı ashıp beredi. «Bul momental ásirde Toynbi kóp faktlik materiallar tiykarında 26 jámiyet hám 21 civilizaciyanıń payda bolıwı, rawajlanıwı hám jemiriliwi processin analizledi». Álbette, olar arasında Orta Aziyanikine de óz aldına orın ajıratılǵan edi. Toynbidiń birinshi xızmeti, keyingi áwladlarǵa biybaha ólmes shıǵarmasın jazıp qaldırǵan bolsa, ekinshisi, civilizaciyalardıń sınıwı, daǵdarıslı jaǵdaylarǵa jámiyettegi ishki partlaw sebep bolıwın, úshinshisi, civilizaciyalardı rawajlandırıwshı kúsh dóretiwshilik elita ekenligin dálillep kórsetedi. Tariyxıy epopeyada Gabsburg monarxiyası dáwirinde imperator Iosif II niń qayta qurıw, XIX ásir basında pruss ekonomikalıq reformaları, Rossiyada krepostnoylıq huqıqınıń biykar qılınıwı, Yaponiyada Meydzi reforması, Iranda «Aq reforma» elitanıń baslaması, shólkemlestiriwshiligi hám kúsh-qúdireti sebepli júz bergeni analizlendi.
Modernizaciyanıń tórt basqıshı. Uzaq izleniwlerden keyin Evropada modernizacion reformalardıń qáliplesiw basıqshların analizlep, tómendegi juwmaqqa kelindi:
Modernizaciyanıń birinshi tolqını, bul kontinentte XVIII ásirdiń ekinshi yarımńndaǵı «aǵartıwshılıq absolyutizmi» dáwirine tuwrı keledi. Sol waqıtta-aq francuz aǵartıwshıları insan aqılı hám sanasınıń mámleket rawajlanıwındaǵı rawajlanıwına joqarı baha bergen, sol sebepli mádeniyattıń barlıq tarawlarında rawajlanıw bolǵan edi.
Ekinshi tolqın, XIX sirdiń ekinshi shereginde húkimet konstitucionalizmi reformalarınan baslanadı. Ol Bavariya, Saksoniya, lemirek dárejede Prussiyada zárúr baǵdarlarda rawajlanıp, eń sońǵı formasın payda etti. Biraq Rossiyada bul process dekabrshiler qozǵalısınan (1925) keyin waqıtsha toqtap qaldı hám ol keyingi rawajlanıwdan shegindi.
Úshinshi tolqını, aǵartıwshılıqta keyin qáliplesiwge úlgergen «paternalizm» (latınsha ákege qaraslı degeni) kóz-qarasları menen baylanıslı jaǵdayda boldı. Dáslep Italiyada qollanılǵan bul atama úlkenniń kishkenege, tuwısqannıń tuwısqanǵa, ustazdıń shákirtke hám jaqınlarǵa qarata ǵamxorlıǵı tiykarında iskerlik júritiwdiń sulıw bir kórinisi edi. Keyin ol pútkil kontinentke tarqalıp, jumıs beriwshilerdiń ózleriniń awıllaslarına sociallıq múnásibetlerde hár túrli materiallıq-ruwxıy xoshametlew quralına aylandı. Negizinde, ol jumıs beriwshiler menen jumısshı-xızmetkerler ortasında dúzilgen konsensus bolıp, sociallıq teńsizlik hám ádalatsızlıqqa qarsı bas kótermewge, Watan rawajlanıwı ushın birge islewge dhaqırıq edi.
Tórtinshi tolqını, XX ásir ortalarında ortaǵa taslanǵan jalǵız ulıwma bazardı qáliplestiriw hám erkin sawdaǵa qaytıw ideyasında jámlendi. Ekinshi jáhán urısınan keyin Evropadaǵı kelisimge keliwshi mámleketler ortadaǵı bajılardı qısqarttı hám biykar qıldı, bálkim óz suverenitetiniń bir bólegin óz qálewleri menen saylaw organlarına saylanatuǵın wákillerine tapsıradı. Kontinent integraciyalasıwı maǵanası sonda kórinedi. Evropadaǵı jedel rawajlanıwdı baqlap barǵan AQSH korchalonları ózleriniń gegemonlıǵınan paydalanıp, jáhánniń liberallasıwında «Pax Americana»nı ámelge asırıw ushın qolaylı pursat kelgenligin ańlap, qatań háreketti basladı. Sol maqsette 1944-jılda Nyu-Gempshir shtatındaǵı Bretton - Vud qalasında konferenciya shólkemlestirilip, Xalıqaralıq valyuta – finans institutları: Xalıqaralıq valyuta fondı, Jáhán banki dúzildi, Tarif hám sawda haqqındaǵı (1947) Bas kelisimge erisildi.
Tariyxıy konferenciya Jon Meynard Keyns (1883-1946) ekonomikalıq doktrinasınıń triumfı menen baslanadı. London patshalıq jámiyeti, Britaniya lordlar Palatası parlamentiniń tiykarı bolǵan Keyns Mámleketlik aralıq xalıqara finanslıq basqarıw institutların dúziw hám xalıqaralıq finans sistemasın qaytadan shólkemlestiriw ideyasın bergen shaxs sıpatında tariyxqa kirdi. Sol waqıtta dúzilgen xalıqaralıq shólkemler Batıs gegemonlıǵınıń finanslıq ústemligi missiyasın házirgi waqńtqa shekem orınlap kelip atır.
Haqıyqattan da, batıs mámleketleriniń kóp ásirlik kolonial siyasatı úlken daǵdarısqa júz burǵannan keyin (XIX ásir ekinshi yarımı), kontinentte modernizaciyalaw processi hár tárepleme jedellesti. Kolonial sistemanıń jemiriliwi Evropanıń aqsawına emes, bálkim áhmiyetli ekonomikalıq rawajlanıwına túrtki berdi. Sol waqıtta Evropaǵa dúnyanıń hár túrli kontinentlerinen kelip jaylasqan shet ellikler sanı kóbeyip baratırǵan edi. Tiykarınan, Hindstan, Pákstan, Bangladesh, Jazayrdan Angliya, Franciya, Gollandiya, Belgiya hám Skandinaviya mámleketlerinde kóship júriwshilerdiń toqtawsız nolegal aǵımı kele basladı. Biraq Evropa bunnan da óz mápi jolında paydalandı. Eski koloniyalardıń shiyki zat resursların ekspluataciya qılıw, qazıp alıw sanaatın milliylestiriw nátiyjesinde olardıń bahaların asırdı. Sol tárizde, shet ellikler miyneti Batıs Evropada jer tábiyiy resursların ózlestiriw tezlesti, awıl xojalıǵı da rawajlandı.
Filosofiya tariyxında jámiyet rawajlanıwına hár qıylı jandasıwlar júzege keldi. Bular: formaciyalı jandasıw, civilizaciyalı jandasıw h.t.b.
Sociallıq ámeliyat, tariyx tájiriybesi insaniyat jámiyeti rawajlanıwına formaciyalı jandasıwdıń bir tárepleme, jasalma ekenligin kórsetedi. Házirgi zaman Batıs filosofiyasında U.Rostounnıń ekonomikalıq rawajlanıw teoriyası keńnen tarqaldı. Toffler teoriyasına kóre, pútkil insaniyattıń tariyxı úsh úlken dáwirge: agrar jámiyet, industrial jámiyet, postindustrial jámiyet (informacion jámiyet) ke bólinedi.
Sociallıq rawajlanıwǵa civilizaciyalı jandasıw hár bir xalıq, mámleket, aymaqtıń rawajlanıwına bahalı hám tákirarlanbas process sıpatında qarawǵa tiykarlanadı. Bunday jandasıw mazmun jaǵınan formaciyalı jandasıwǵa qarama-qarsı esplanadı.
Civilizaciyalı jandasıw hár bir milliy mádeniyattıń ózine saylıǵı, bahalılıǵı hám qaytalanbas ekenligin saqlaǵan halda sociallıq rawajlanńwdıń tariyxıy joldan barıwın aytadı hám jáhán civilizaciyası utıslarına súyenedi. Sociallıq rawajlanıwǵa civilizaciyalı jandasıwdıń mazmunı, qásiyetleri hám mazmunı birinshi Prezidentimiz I.Karimovtıń «Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında ...» hám basqa shıǵarmalarında óz sáwleleniwin tapqan.