(Masalan, Zavqiyning mashhur "Ahli
rasta hajvi
”
she ’ri).
Bundan ko‘rinib turibdiki, qolyozm a varaqalar ham o ‘z davrida
muhim
axboriy
ijtimoiy-siyosiy
funksiyalarni
ba.jargan.
Yuqorida
keltirilgan misollar esa matbuotning dastlabki ko ‘rinishi qolyozm a
varaqalar shaklida paydo b o ig an , deyish uchun asos b o la oladi. Demak,
q o lyozm a varaqalar hali tub m a’nodagi matbuot paydo bolgunga qadar
uning dastlabki turi, ko ‘rinishi sifatida xizmat qilgan.
Jamiyat taraqqiy etish bilan q olyozm a varaqalar (q o id a yozilishi va
ko‘paytirilishi qiyinligi boisidan) talabga javob bermay qoldi. Fan-
43
texnikaning o ‘sishi va bosma dastgohning ixtiro qilinishi tom m a’nodagi
matbuotning vujudga kelishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi.
Shunday qilib, gazeta matbuotning asosiy turiga aylandi, hamda ijtimoiy
axborot yetkazishning muhim vositasi sifatida jamiyat hayotidan o ‘z
munosib o‘rnini oldi. Turgan gapki, jamiyatdagi hukmron sinflar va
tabaqalar gazetadan o ‘z maqsad va manfaatlari y o iid a foydalana
boshladilar. M a’lumki, gazeta dastlab jamiyatda yakka hukmdorlar davrida
vujudga keldi va shu boisdan ulaming ta’sirida ish ko‘rdi.
0 ‘lkamizdagi ilk gazeta - “Turkiston viloyatining gazeti” ham
Turkistonni bosib olgan podsho Rossiyasining mustamlakachilik siyosatiga
xizmat qilganligi m aium . Keyinchalik, hokimiyat tepasiga kelgan
burjuaziya hukmdorligi davrida gazetachilik har taraflama taraqqiy etdi,
bunga sabab burjuaziya sinfi gazetadan ham iqtisodiy, ham siyosiy
jihatdan foyda olaboshladi. Y a’ni, bu davrga kelib, gazeta ham bozor
mahsuloti, foyda keltirish manbaiga aylandi.
Keyinchalik jam iyatda gazetaning roli yanada oshdi. XX asrning
o ‘rtalarida mafkura maydoniga kirib kelgan kommunistik taiim o t ham o ‘z
g ‘oyalarini ommaga singdirish uchun gazetadan keng foydalandi. Unga
qarama-qarshi ravishda erkin dunyo matbuotining ifodasi b o ig an
gazetachilik ham o ‘sdi, taraqqiy etdi. Umuman olganda, matbuotning ilk
ko iin ish i b o ig a n gazetalar ijtimoiy-siyosiy manfaatlardan tashqari
umuminsoniy madaniy taraqqiyotga ham muhim hissa qo‘shdi. Gazetalar
o ‘zbek jumalistikasining paydo b o iish i va shakllanishida eng ilk va
hammabop turi b o iib yuzaga keldi va shunday b o iib qoldi.
Ammo gazeta insoniyatning ijtimoiy-siyosiy va madaniy-ma’naviy
ehtiyojlarini qondirish uchun qanchalik xizmat qilmasin jamiyal
taraqqiyoti yana bir matbuot turiga ehtiyoj sezdi, natijada yana yangi bii
matbuot turi dunyoga keldi, u-“jurnal” deb nom oldi. Bu so‘z fransuzcht
“Journal”- “kundalik” degan m a’noni bildirsa-da, aslida har kuni emas ■
ko'proq muddatda - bir oyda bir marta chiqib turadigan matbuot turigz
aytiladigan b o id i. X o‘sh jurnalning kelib chiqishiga sabab nima, uning
jurnalistika tasnifidagi o rni qanday? Jumal gazetadan farqli ravishde
jam iyat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy-ma’naviy hayotining ichki
chuqur qatlamlarini o ‘zida aks ettiruvchi matbuot nashridir. Insoniya
44
jamiyatining taraqqiyoti, inson aql-tafakkurining rivojlanishi natijasida ana
shunday matbuot turiga ehtiyoj sezildi. Shu bilan birgalikda mavjud
sinflar, tabaqalar o ‘zlarining chuqur ijtimoiy-siyosiy, falsafiy, huquqiy,
m a’naviy-estetik
qarashlarini
ishlab
chiqish
zaruratini
sezdilar.
Gazetalarning imkoniyatlari esa bunga y o l bermadi, shu boisdan jum al
kelib chiqdi. Birinchidan jum al Yevropada dunyoga keldi, bu - 1655-yilda
Parijda nashr etilgan “Journal de Savans” (“Olimlar jurnali”) b o iib , unda
adabiyot, falsafa va tibbiy fanlarga doir kitoblarga sharhlar bosilar edi.
Xuddi shu davrda Angliyada falsafaga bagishlangan ilmiy jurnal nashr
etildi. Rossiyada birinchi jurnal 1752-yilda “Vedomosti” gazetasiga ilmiy
ilova sifatida chiqariladi. Turkistonda chiqqan birinchi jurnal 1913-yilda
nashr etilgan “Oyina” bo‘ldi.
Shunday qilib, jum al ham matbuot tasnifida mustahkam o ‘rin oldi va
insoniyat tafakkurini o ‘stirishda, jamiyatda ilm-fan, madaniyat va
ma’rifatning taraqqiy etishida, adabiyot va san’atning rivojida muhim rol
o ‘ynadi.
Jamiyatdagi mavjud sinflar, tabaqalar, guruhlar jumallardan o‘z
maqsad va manfaatlari y o lid a , ichki qarash va g‘oyalarini ishlab chiqish
hamda ommaga yetkazish uchun foydalandilar. Masalan, g ‘oyaviy yakka
hokimlik tarafdorlari jurnalni o ‘z qarashlarini keng yoyish uchun vosita
deb bilsalar, jahondagi ilg‘or fikr va qarashlarga tayanuvchi kuchlar jurnal
orqali umuminsoniy, taraqqiyparvar g ‘oyalami ommaga yetkazadilar.
X IX
asming oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda faoliyat
ko‘rsatgan jadid m a’rifatparvarlari o ‘z jumallari orqali taraqqiyparvarlik,
milliy ozodlik tushunchalarini omma ongiga singdirdilar. Jumal vaqtli
matbuotning asosiy turlaridan biri sifatida insoniyat m a’naviy hayotidan
mustahkam o ‘rin oldi.
Matbuotning jam iyat hayotidagi ahamiyati shu qadar kattaki, insoniyat
kashf etgan har bir yangilik, har bir imkoniyat matbuot uchun qoilaniladi,
ya’ni ommaga axborot tarqatishning har qanday usuli - u xoh bosma so;z,
xoh og‘zaki b o lsin matbuot sifatida foydalanish mumkinmi - y o ‘qmi sinab
ko‘riladi. Shunga binoan, X IX asming oxiri va XX asming boshlarida
jumalistikaning mavjud tasnifiga uning butunlay yangi turi - radio kirib
keldi. Radio so‘zi, yunoncha “radio”- nur taratish degan ma’noni bildiradi.
45
Radio matbuotining o ‘ziga xos elektron texnikaga asoslangan alohida
bir turidir. Radio - tub ma’noda matbuot emas, ya’ni so‘zni bosma usuli
bilan ko ‘paytirish emas, balki “og‘zaki”, elektron texnika yordamida
ko‘paytirish, uzoq masofaga, keng hududga tarqatish orqali ish ko ‘radi.
Radioning ana shu xususiyati, y a ’ni matbuot tasnifiga bevosita
siginaganlig] boisdan u qo‘shilgandan so'ng, bu tasnif - ommaviy axborot
vositalari deb yuritila boshlandi. Ammo radio ham o ‘z mohiyati bilan
jurnalistikaning bir turi hisoblanadi, jurnalistika qoidalari asosida ish
ko‘radi. 0 ‘zbekistonda birinchi radio eshittirish 1927-yil 11 - fevralda
efirga chiqarildi. Shunday qilib, radio ommaviy axborot vositalari tizimini
boshlab berdi va jurnalistika tasnifida ham insoniyatning madaniy -
m a’naviy hayotida mustahkam o ‘rin oldi. Radio ijtimoiy axborot
tarqatishmng eng qulay, tezkor va o'ziga xos vositasi sifatida insoniyatga
katta xizmat qilib kelmoqda.
Matbuot doimo jamiyat bilan birgalikda taraqqiy etadi, takomil topadi.
XX asming o ‘rtalarig'a kelib, jurnalistika tasnifida katta bir yangilik, sifat
o ‘zganshi yuz berdi - televideniye ixtiro qilindi. Bu buyuk kashfiyotning
dunyoga kelishida turli mamlakatlardagi ko‘pgina olimlar, mutaxassislar
bilan
bir
qatorda
toshkentlik
tadqiqotchilar
B.Grabovskiy
va
V.Belyanskiylar ham o ‘z hissalarini qo‘shdilar. Televideniye - uzoqdan
ko‘rish degan m a’noni bildiradi. Televideniye radiodan farqli ravishda
faqat ovoznigina emas - bir vaqtning o czida tasvirni ham ko'paytirib, uzoq
masofa va keng hududga yoyish imkoniyatini beradi. Televideniye paydo
bo ‘lishi bilan ijtimoiy hayotni gazeta va jumaldagi kabi so‘z orqali
tasvirlash, radiodagi kabi ovoz orqali ifodalash emas, balki bevosita
k o isa tish imkoniyati tugildi.
Bu esa televideniyening matbuot turlari orasidagi rolini yuqori
ko ‘tardi. Televideniye o ‘z faoliyatida ijtimoiy axborot berish, voqea va
hodisalarni bevosita ko'rsatish jarayonida kino, teatr, musiqa va boshqa
san’atlar vositasidan ham keng foydalana olishi unmg ommaviyligi,
jozibasining oshishiga sabab bo ‘ldi. Televideniye tub m a’noda matbuot
boimasa~da (ya’ni so‘zni bosma usuli bilan ko‘paytirish asosida ish olib
bormasa-da) matbuotning elektron texnikaga asoslangan turi b o iib , u ham
ijtimoiy axborot y ig is h va tarqatishning qonun-qoidalariga amal qiladi. U
46
insoniyat m a’naviy dunyosini yanada boyitdi, sermazmun qildi, kino, teatr
va san’atning boshqa qator turlarining rivojlanishida muhim ahamiyatga
ega bo‘ldi. Jamiyatdagi hukmron tabaqalar, guruhlar televideniyedan o ‘z
g ‘oyaviy manfaatlari y o ‘lida keng foydalana boshladilar. K o‘rinishi,
ommaga ta’sir qilish vositalari, imkoniyatlari turli xil bo‘lgan bu to ‘rt
turdan iborat ommaviy axborot vos italari ni birlashtirib turuvchi narsa -
ularning ijtimoiy axborot y ig is h va tarqatish bilan shug'ullanishi va o ‘z
faoliyatlarida matbuotning ichki, obyektiv qonun-qoidalari bilan ish
ko ‘rishidir.
Ommaviy axborot vositalari tasnifiga uning yuqoridagi tb ‘rt
k o ‘rinishidan tashqari axborot agentliklari ham kiradi. Axborot agentliklari
matbuotning bevosita turi, k o ‘rinishi bo ‘lmasa-da, ommaviy axborot
tasnifida o ‘ziga xos o ‘rin egallaydilar va matbuot turlari orqali namoyon
bo‘ladilar, axborot agentliklari ommaviy axborot vositalari uchun axborot
yetkazib beruvchi alohida bir kanal, muassasa hisoblanadi.
Ommaviy axborot vositalar tasnifida kitob va kitob nashriyotlari hath
alohida o ‘rin tutadi. Kitob aslida vaqtli matbuot turi emas, ammo k o ‘p
jihatdan vaqtli matbuotga yaqin turadi. Kitob ham matbuot turlari singari
ijtimoiy hayotni o ‘zida aks ettiradi va insoniyat m a’naviy hayotida juda
muhim ahamiyat kasb etadi. Y a’ni, kitobda jamiyatning ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy hayoti, inson aql - tafakkurining barcha
qirralari aks etadi. Shu bilan birgalikda kitobda matbuotga xos boigan
xususiyatlar ham mavjud. Shu boisdan kitob nashriyotlari matbuot tasnifini
to ld irib turadi.
XX
asming boshlariga kelib ommaviy axborot vositalari yana bir
ko‘rinish, elektron texnikaga asoslangan alohida bir tur bilan boyidi. Bu
insoniyatning ajoyib m o‘jizaviy ixtirosi b o ig a n elektron mashinalar-
kompyuterlarning xalqaro tarm ogi- Internetdir. Dastlab elaktron-hisoblash
mashinalari sifatida ixtiro etilgan kompyuter apparati tarmoqlaridan
keyinchalik ijtimoiy axborot tarqatish borasida ham foydalanish boshlandi.
Internet orqali ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, adabiy-badiiy, san’at, sport va
boshqa sohalarga doir turli xabarlami yetkazish amalga oshirila boshlandi.
Shuningdek, kompyuterlar tarm o g i orqali faqat matn - xabarlarinigina
emas, turli suratlar, musiqa asarlarini tarqatish ham mumkin bolganligi
47
Internetning ahamiyatini yanada oshiradi. Internet- hudud bilmas masofa
va kengliklar osha axborot va turli m aium otlar tarqatib ommaviy axborot
vositalari tasnifida o ‘ziga xos, oldmgi o ‘rinlardan birini egalladi va u
tobora kengayib, taraqqiy etib bormoqda.
0 ‘z mustaqilligiga erishgan 0 ‘zbekistonda jurnalistikaning yuqorida
qayd
etib
o iilg an
barcha
koiinishlari
mavjud.
Respublikamiz
gazetachilik, jurnalchilikning keng tarm og‘iga ega, o'zbek radiosi va
televideniyesi ham tobora taraqqiy topib bormoqda.
Respublikamizda faoliyat k o‘rsatayotgan to ‘rt axborot agentligi va
kitob nashriyotlari ham ommaviy axborot vositalari tasnifini to ‘ldirib
turibdi. Bularga yana Internet tarm ogining qo‘shilishi respublikamiz
ommaviy axborot vositalarini yanada kengayishiga sabab b o id i. Bularning
barchasi dunyodagi kabi mamlakatimizda ham ommaviy axborot
vositalarining misli koiilm agan darajaga kelishiga imkon yaratdi.
Mamlakatimizda
juda
ulkan
ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlar
amalga
oshirilayotgan hozirgi davrda ommaviy axborot vositalarining roli tobora
oshib, ijtimoiy hayotda o ‘ziga xos “to itin chi hokimiyat” mavqeini egallab
bormoqda. Respublikamiz hukumati tomonidan qabul qilingan va keng
qoilanilayotgan “Ommaviy axborot vositalari to‘g ‘risida”gi “yangi
tahriri” va boshqa muhim qonunlar ommaviy axborot vositalarining
faoliyatini yanada yaxshilash uchun asos b o iib xizmat qilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |