Jurnalistikaga

Tadqiqot  va  tasviriy  vositalarning  mutanosibligi  haqida  nimqlar 
bilasiz?
10.1.  Lavha
Lavha  so‘zi  arabchadan  olingan  b o iib ,  biror narsa yozilgan  taxtacha, 
ko iin ish ,  manzara  degan  m a’nolami  bildiradi.  Lavha  publitsistikaning 
kichik  janrlaridan  biri  b o ‘lib,  aslida  axboriy-xabardor  etuvchi  janrdir. 
Uning  vazifasi  hayotdagi  biror  fakt,  voqea va  hodisa  haqida xabar  berish, 
o ‘quvchiga  tanishtirishdan  iboratdir.  Shu  bilan  birgalikda  lavha  oddiy 
axborotdan,  xabardan  farq  qilib,  hayot  voqea  va  hodisalarini  kengroq 
tasvirlash,  hayotdan  olingan  bir  k o ‘rinishni,  kishilar  faoliyati  haqidagi 
muayyan  bir  m a’lumotlami  o ‘quvchi  ko ‘z  o ‘ngida  jonlantirib  berish, 
tasavvur  hosil  qilishdan  iborat  maqsadga  xizmat  qiladi.  Shu  nuqtai 
nazardan  unda  ayrim  badiiy-tasviriy  vositalar  -   tabiat  manzaralari,  inson 
faoliyati,  mehnat,  izlanish  k o ‘rinishlari,  zarur  bo lg an da  inson  qiyofasi  va 
boshqa  tasvirlarga  o'rin  beriladi.  Odatda  lavha  hayotdagi  ijobiy 
xususiyatga  ega b o ‘lgan  va boshqalarga namuna  sifatida xizmat  qiladigan 
voqea  va  hodisalar,  insonning  yaratuvchilik  faoliyati,  samarali  mehnati, 
erishgan  yutuqlarini  tasvirlashga  bag‘ishlanadi.  Ayrim  hollarda  esa 
hayotdagi kamchilik  va nuqsonlarni y o‘qotish,  salbiy  hollarni tanqid  qilish 
uchun  tanqidiy,  hajviy  lavhalar  ham  b o iish i  mumkin.  «Xalq  so ‘zi» 
gazetasining  2005  yil  ,  7  sentyabr  sonida  «Alpomish»  uyqudan 
uyg‘onadimi?»  sarlavhali  tanqidiy  lavha  berilgan.  Unda  Surxondaryo 
viloyatining  Jarqo‘rg ‘on  tumanida  tashkil  etilgan  don  mahsulotlari  ishlab 
chiqaruvchi  «Alpomish»  deb  ataluvchi  0 ‘zbekiston-Amerika  qo‘shma 
korxonasining 
ishidagi 
kamchiliklar 
ochib 
tashlanadi. 
Oddiy 
korrespondensiyadan farqli  ravishda unda ishdan to ‘xtab  qolgan korxonani 
uxlab  qolgan  xalq  qahramoni  Alpomishga  o ‘xshatish  va  boshqa  obrazli 
vositalardan foydalaniladi.
Lavhada  fakt,  voqea-hodisalar  haqida  xabar  berish,  ulami  m a’lum 
darajada tahlil etilishi bilan birgalikda hayotni yorqinroq jonlantirish orqali 
tasvir  etilishi  taqozo  etiladi.  Bu  esa  o ‘z  navbatida  unda  obraz  va 
obrazlilikdan  foydalanishni  talab  qiladi.  Ammo  lavhada  biror  voqea yoki 
hodisa yoxud  kishi  faoliyatining barcha tafsilotlari  emas,  balki  m a’lum bir
249

---

parchasi  yoritib  beriladi.  Masalan,  biror  olim,  muallima,  sportchi  yoki 
san’atkornirig  o ‘z  faoliyati,  erishgan  yutuqlari  lavhada  o ‘z  aksini  topishi 
mumkin.  Y a’ni,  lavha  janri  hayot  voqealari  va  hodisalarini  jonli  tarzda 
tasvir  etishning  publitsistikadagi  ilk,  dastlabki  ko ‘rinishidir.  Jumalistikada
-   gazeta va jumal  lavhasi bilan bir qatorda radiolavha va telelavhalar ham 
mavjud.  Ularning  o ‘ziga  xos  hususiyatlari  radio  va  televideniyening 
talablaridan kelib chiqadi.
Lavhani  respublika,  markaziy  umumsiyosiy,  ixtisoslashgan va tarmoq 
gazetalari  hamda  viloyat,  tuman  gazetalarida  k o ‘plab  uchratish  mumkin. 
Bu  qulay  va  ta’sirchan  janr  jurnallar  sahifalaridan  ham  keng  o ‘rin  oladi. 
Umuman  olganda  lavha  о ‘zbek  jurnalistikasining  doimiy  va  keng 
uchraydigan  janri  hisoblanadi.  « 0 ‘zbekiston  adabiyoti  va  san’ati» 
gazetasining  2005-yil  9-sentyabr  sonidan  o‘rin  olgan  «Eski  Jo ‘vadagi 
m o‘jizalar»  sarlavhali  materialni  gazeta lavhasining tipik k o ‘rinishi deyish 
mumkin.  Lavha m uallif jurnalist Rustam Musurmon poytaxtimizning Eski 
Jo‘va  mavzeida  keyingi  paytda  yuz  bergan  o'zgarishlar,  obodonchilik 
haqida shunday deb yozadi:
«MustaqiUigimizning  14 yilligi bayrami munosabati bilan shahrimizda 
ulkan  bunyodkorlik  inshootlari,  bog‘lar,  ko‘priklar,  saroylar,  ajoyib 
inshootlar  ishga  tushurildi.  Xususan,  Toshkentning  Eski  shahar  hududida 
bayram  arafasida  ochilgan  Abdulla  Qodiriy  nomidagi  madaniyat  va 
istirohat bog‘i,  0 ‘zbek liboslari galereyasi, bolalar ijodiyoti uyi  shahaming 
ko‘rkiga ko‘rk qo‘shdi.  Bugun Eski Jo‘va bozori maydonini aylanarkansiz, 
Prezidentimiz  aytganidek  bu  yerda  faqat  Eski  Jo ‘va  degan  eski  nomning 
o ‘zigina qolganini,  qiyofasi  mutlaqo  yangicha,  zamonaviy tarzda  o ‘zgarib 
ketganiga amin bo ‘lasiz».
Lavha  davomida  m uallif bu  yerda  barpo  etilgan  Bolalar  ijodiyoti  uyi 
va  boshqa'  inshootlarning  o‘ziga  xos  m e’moriy  ko ‘rinishlarini  birm a-bir 
zavq  bilan  tasvirlaydi,  ularda  olib  borilayotgan  ishlar  haqida  ham 
m a’lumotlar  berib  o ‘tadi.  Lavha  obrazli  ifodalar,  ko‘tarinki  ruh  bilan 
sug‘orilganligi boisidan o ‘quvchiga m a’qul tushadi.
Mazkur  janr  hayotning  turli  qirralari,  shu jumladan  ishlab-chiqarish 
bilan  b o g iiq   fakt  va  voqealarni  xabar  qilishda ham  qo‘1  keladi.  Masalan, 
Surxondaryo  viloyatining  Denov  shahrida  chiquvchi  mahalliy  ijtimoiy—
250

---

siyosiy  gazeta  b o ig an   «Chag‘oniyon»  bu  janrdan  unumli  foydalanadi. 
Uning  shu  yil  18  sentyabr  sonining  birinchi  sahifasida  «Xosiyat  opaning 
shijoati»  sarlavhali  lavha  berilgan.  Unda  tumandagi  Xosiyat  Rahimova 
boshqarayotgan  «Otabek»  fermer  x o ‘jaligida  o'sha  kunlarda  qizg‘in  olib 
borilayotgan paxta terimi manzarasi  tasvirlangan.  «Biz kuni kecha Xosiyat 
opa boshliq  dehqonlar  dalasida b o iib   qaytdik — deb  yozadi  lavha muallifi 
N.Temirov.  -   Oppoq,  qiyg‘os  ochilgan  paykallarda  terim  avjida.  Dala 
boshida 
samovar 
qaynab 
turibdi. 
Tushlikka 
esa 
issiq 
ovqat 
tayyorlanmoqda.  Terimda  ishtirok  etayotganlarning  kayfiyati  koiarinki. 
Bu  yerda  tushlik  ovqat  terimchilar  uchun  bepul  qilib  qo‘yilgan.  Chunki 
ferma  g‘alladan  m o i  hosil  olganligi  tufayli  kelgan  foydaning  bir  qismini 
terimchilarning  kundalik  ehtiyojlari  uchun  ajratilgan...  Endigi  maqsad  esa 
16 
gektar  maydonga  ekilgan  paxta  hosildorligini 
55 
sentnerga 
yetkazishdir».  Lavha  davomida  ferma  a ’zolarining  terimda  erishayotgan 
yutuq lari,  mehnat va hayotlari  o ‘ziga xos  obrazJi  tarzda,  chiroyli  tasvirlab 
beriladi.  Gazetaning  shu  sonidan  o i i n   olgan  «Denovda Barchinoyu  alplar 
y ig ild i»   sarlavhali  lavhada  esa  Denovda  o ‘zbek  kurashi  bo‘yicha 
0 ‘zbekiston  xalq  yozuvchisi  Tog‘ay  Murod  xotirasiga  bagishlab 
o ‘tkazilgan musobaqa haqida hikoya qilinadi.
Lavhaning tanqidiy  turi  ham  mavjudligini yuqorida aytib  o ‘tgan edik. 
«Chag‘aniyon»  gazetasining  yuqoridagi  sonida  bu  janr  ham  uning 
sahifasidan joy  olgan.  Iqtidorli jurnalist  Baxtiyor  Ollomurodning  «Talaba 
madaniyatni  kimdan  o ‘rganadi?»  sarlavhali  materiali  bunga  misoldir. 
Muxbir  o ‘z  lavhasiga  kundalik  hayotda  tez-tez  uchrab  turadigan  voqea -  
ayrim  rahbarlarning oddiy  kishilar  bilan  so‘zlashganda ularni  mensimaslik 
va  qo‘pollik  qilish  hollarini  qalamga  oladi.  Lavhadan  m aium   boiishicha 
muxbir  Surxondaryo  davlat  universitetining  yangi  b o ig an   rektori  bilan 
suhbatlashish  uchun  universitetga  boradi, 
rektor  esa  unga 
o ‘ta 
kalondim ogiik  bilan  muomila  qiladi.  Muxbir  voqea  qanday  b o is a  
shundayicha  keltirar  ekan,  shunday  katta  dargohning  rahbari  biroz 
madaniyatliroq  b o iish i  ham  kerak,  degan  fikrni  o ‘ta  noziklik  bilan 
«qistirib»  o ‘tadi.  Bu  tanqidiy  lavhaning  «jiddiy  tanqidiy  maqola»,  hatto 
feletondan  ham  a io ro q   darajada  m o ijalg a  tegishi  va  o ‘z  ta ’sirini 
ko‘rsatishi turgan gap.  Shu bilan birgalikda lavhaning  ilmiy, adabiy-badiiy,
251

---

shu  jumladan  she'riy  ko‘rimshlari  ham  mavjud.  Bu  mazkur  janm ing 
hayotni tasvirlashdagi keng imkoniyatlaridan dalolat beradi.