21
Álipbeni oqıtıw dáwirinde oqıw hám jaziw háreketin maqsetke muwapıq
ráwishte orınlay alıw oqıw hám jaziw kónlikpesi deyiledi. Bul kónlikpe
bilimdi
talap etedi, sebebi hár qanday kónlikpe bilimsiz qáliplespeydi. Bilim kónlikpege
aylanbaǵan bolıwı múmkin. Máselen: bala
a
háribiniń elementlerin, jazıw sızıqları
arasına qanday jaylastırılǵanın bilip, onı dápterde jaza almawı yamasa oqıwshı
háriplerdi tanıp, olardı oqıy almawı múmkin. Jazıw kónlikpesin payda etiw ushın
basqa iskerlik túrleri, yaǵnıy jazıw barısında partada durıs otırıw, ruchkanı
barmaqları arasında durıs uslaw, dápterdi qıyalıqta qoyıw usaǵan jumıslar da
úyretiledi.
Oqıw hám jazıw kónlikpesi artırılıp, jetilistirile barıp, ádetke aylantırıladi.
Ádet hám uqıplılıqtıń qáliplesiwi ushın bir iskerlik bir neshe márte tákirarlanıwı
lazım. Jazıw uqıplılıǵında oqıwshı ruchkanı qalay uslaw, qalay jazıw haqqında
oylap otırmay, sóz hám gáplerni jaza baslaydı. Demek, oqıw hám jaziw uqıplılıǵı
hárekettiń oylap otırmay ámelge asırılıw processi bolıp tabıladı. Uqıplılıq
oqıtıwdıń keyingi basqıshlarında bekkemlenip, avtomatlastırıw dárejesine
jetkiziledi. Oqıw hám jazıw adam til iskerliginiń eń áhmiyetli bir túri bolıp, ol tilge
tiyisli uqıplılıq bolıp esaplanadı. Oqıw uqıplılıǵı da, jazıw uqıplılıǵı
da til
iskerliginiń basqa túrleri menen, yaǵnıy awızeki sóylep beriw, basqalardıń
aytqanların esitiw arqalı ańlaw, ishki tıl menen úzliksiz baylanıslı halda
qáliplesedi. Mektepte oqıtıwdıń jetiskenligi sawat ashıwǵa úyretiwdiń
qanday
shólkemlestirilgenligine de baylanıslı.
Oqıwshını álipbeni oqıtıw barısında elementar oqıw hám jazıwǵa
úyretıwde oqıwshılardıń iskerlik kórsetiwi hám tildi úyreniw iskerligine kirisiwleri
ushın qızıǵıwshılıq bolıwı, óz pikirin awızeki yamasa jazba túrde aytıp beriwi
ushın zárúriyat hám mútájlikti, talaptı júzege keltiriwshi jaǵday jaratılıwı lazım.
Oqıw hám jazıw kónlikpesiniń birewi ekinshisiniń tabıslı ámelge asıwın
támiyinleydi. Sonıń ushın da oqıwǵa úyretıw menen jazıwǵa úyretıw parallel alıp
barıladı hám bul iskerlik barlıq waqıtta shınıqtırılıp barıladı. Solay eken, álipbeni
22
oqıtıw barısında bala júdá kóp oqıwı hám jazıwı zárúr. Oqıw ushın da, jazıw ushın
da jańa tema alınadi, sebebi bir temanı bir neshe márte qaytadan oqıw
menen
maqsetke erisiw qıyın. Bul kóbinshe oqıǵan tekstti júzeki yadlap alıwǵa alıp
keledi. Tákirarlaw iskerliginde jaǵday hám mazmunnıń almasıwın kónlikpeni
bekkemlewge jardem beredi, qábiliyetti ósiredi. Oqıwshı aldında uzaq múddette
ámelge asıratuǵın maqset - oqıw hám jazıwdı úyreniw hámde házir orınlanıwı shárt
bolǵan kúndelik maqset - jumbaqtı oqıw hám juwabın tabıw, sóz hám gáplerdi
oqıw, súwret tiykarında sóylep beriw usaǵanlardan ibarat.
Qaraqalpaq tilinıń jazıwı seslik jazıwı, yaǵnıy fonematikalıq jazıw bolıp
tabıladı. Hár bir ses ushın, hár bir fonema ushın arnawlı grafik forması (hárip)
alınǵan. Oqıwda grafik formalar seske aylantırılsa, al jazıwda
kerisinshe, sesler
háriplerge aylantırıladı. Bul oqıw hám jazıw iskerliginde oqıwshı ushın qıyınshılıq
tuwdırǵanday bolıp túyilse de, negizinde oqıw hám jazıw barısın ápiwayılastıradı,
sebebi tilimizdegi sesti belgilewshi háripler sanı onsha kóp emes. Oqıw hám
jazıwdı ózlestiriw ushın ses hám háriplerdiń óz-ara múnásiybetine say qaǵıydalardı
ózlestiriwdiń ózi jetkilikli. Álipbeni oqıtıw metodıkasında qaraqalpaq tilinıń sesler
hám háripler diziminiń ózine say ózgesheliklerin esapqa alıw talap etiledı.
Do'stlaringiz bilan baham: