Jumanazarov nuriddinning «pul va banklar» fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

Pul aylanishi to’lovlar va qarz bo’yicha olib qaralganda


Yuqorida keltirilgan jarayonni boshi ham oxiri ham mavjud emas. Ya’ni bu jarayonda qaralayotgan mablag’ qanaqa maqsadda ishlatilmasin, u to’xtovsiz harakatda bo’ladi. Bunda A, B…E lar iqtisodiyotdagi barcha sub’ektlar bo’lib, agar bu jarayonda masalan, A sub’ekt B ga xaridi uchun pul to’lagan bo’lsin. B sub’ekt esa bu pulni C ga qarz sifatida beradi va C o’sha pulga D dan tovar sotib oladi. E su’bekt esa A ning ko’rsatgan xizmati uchun to’lovni D dan qarz sifatida oladi. Bu jarayonda muomalada aylanayotgan pul tovar va xizmatlarga to’lov uchun 3 marta, qarz munosabati uchun esa 2 marta ishlatildi. Agarda B sub’ekt mablag’ini qarz munosabatiga yo’naltirmasa, bunda jarayon buzilishi mumkin.

1. 
   To’lovlar va qarzdorlik to’lovlari bo’yicha pul aylanishi jarayoni:
   

Bu jarayonda A sub’ekt C dan tovar sotib oladi, C esa o’zining kreditorlik qarzini B ga to’laydi va natijada B sub’ekt E dan mahsulot sotib oladi. O’z navbatida E sub’ekt ham D ga o’z qarzini qaytaradi va D bu mablag’ga A da tovar yoki xizmatlar sotib olishi mumkin.

2. 
   Pul aylanishi bank orqali yoki uni vositachiligida yuzaga kelganda:
   

Bunday jarayonda endi A sub’ekt B dan bank cheki orqali mahsulot sotib oladi va qolga jarayon ham yuqoridagi kabi davom etgan holda chek bo’yicha hamda bank vositachiligida to’lovlar amalga oshiriladi.
Buyuk iqtisodchi Karl Marks esa bu jarayonni asosan tovar va pulga bog’lab tushuntiradi. Unga ko’ra pul aylanishining ilk oddiy ko’rinishi talab va taklif asosida amalga oshiriladigan savdo-sotiq jarayonida vujudga keladi. Bunda sotish ham sotib olish ham va pul ham bir-biriga uzviy aloqador bo’lib, sotuvchi tovar yoki xizmatga, xaridor esa pulga ega bo’ladi. Shunga ko’ra, pul aylanishini asosiy vositasi asosan xarid vositasi sifatida namoyon bo’ladi va bu pul aylanishi jarayonida turli vazifalarni bajaradi.
Xarid qilish jarayonida pul sotuvchi qo’liga, tovar esa xaridor qo’liga o’tadi. Bu holatda esa tovar va pul qarama qarshi yo’nalishda harakat qiladi.
Pul aylanmasi sub’ektlar o‘rtasida amalga oshiriladigan iqtisodiy munosabatlarning naqd va naqd pulsiz ko‘rinishidir. Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy adabiyotdarida pul aylanmasi deyarli o‘rganilmaydi. Buning asosiy sabablaridan biri, balki mazkur mamlakatlar bank muassasalarida hisob – kitoblarni amalga oshirishda pul aylanmasi naqd va naqd pulsiz ko‘rinishi shakllari o‘rtasida farq mavjud emasligi bo‘lishi mumkin. Haqiqatda ham rivojlangan va ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar banklarida naqd va naqdsiz pul hisob – kitoblarni amalga oshirish o‘rtasida farq mavjud emas.