Jo`rayeva A

Aminotransferazalar (transaminazalar) – NH₂ guruhini bir moddadan ikkinchi moddaga ko`chiradi:





R R¹ R R¹

H – C – NH₂ + C = O C = O + H –C – NH₂ COOH COOH COOH COOH

Fosfotransferazalar – fosfat guruhini bir molekuladan ikkinchi molekulaga ko`chiruvchi fermentlar ,ular bir necha turdagi reaktsiyalarni katalizlaydi. Masalan, fosfat qoldig`ini fosfatli makroergik birikmadan boshqa birikmalarga ko`chiruvchilar (kinazalar), makroergik bo`lmagan birikmalar tarkibidagi fosfat qoldig`i o`rnini o`zgartiruvchi fermentlar – fosfomutazalar va nukleotidil transferazalar:

R – H₂PO₃ + R¹H RH + R¹ – H₂PO₃




Atsiltransferazalar (transatsilazalar) – atsil (karbon kislota qoldig`i) ni koenzim A ishtirokida ko`chiruvchi fermentlar. Reaktsiyaning umumiy ko`rinishida quyidagicha:

R – C – R¹ + R¹¹ – H R – C – R¹¹ + R¹H



Glikoziltransferazalar – qand qoldiqlarini turli aktseptorlarga ko`chiradi.

Metiltransferazalar – donordan metil guruhni ko`chirish orqali biologik metillashda qatnashadi.

Transaldolaza va transketolazalar – transketolaza glikoaldegidni, transaldolaza esa dioksiatsetonni bir aldegiddan ikkinchi aldegidga ko`chiradi. Har ikkala ferment fotosintez jarayonida, pentoza fosfatlarning oksidlanishli almashinuvlarida muhim rol o`ynaydi.

2. 
   Gidrolazalar – molekula ichki bog`larining gidrolitik parchalanishini tezlatadi. Bular 11 ta kichik sinflarga – murakkab efirlar, glikozidlar, oqsillar, peptidlar, amidlarni parchalovchi fermentlarga bo`linadi.
   

R–CH–CO–NH–CH–COOH ^d │ │	ipeptidaza→ R–CH– COO +H O │ 2		H + R– CH–COOH │
CH3 R		CH3	NH2

Dipeptid Aminokislotalar

Gidrolazalarni nomlanishi quyidagicha: substrat + gidrolaza. Masalan, peptidgidrolaza, atsetilxolingidrolaza va hokazolar. Bu sinf fermentlarini ham transferazalarga kiritish mumkin, chunki gidroliz jarayonini donor vazifasini bajaradigan substratning spetsifik guruhini aktseptor vazifasini bajaradigan suv molekulasiga o`tkazilishi, deb qarash mumkin. Suv fermentlar ta’sir etishida aktseptor sifatida asosiy o`rinni egallaydi, shuning uchun ham gidrolazalar alohida sinfga ajratilgan.

Quyidagi gidrolaza vakillari kichik sinflarga taqsimlanadi:

Esterazalar –o`ziga xos fermentlar guruhi. Murakkab efir bog`larining gidrolizini katalizlaydi va ko`pchilik efirlarga suv biriktirib, ularni bir xil tezlikda parchalaydi:

R – C – O – R¹ + HOH RCOOH + R¹OH




Glikozidazalar- N-glikozid bog`larini uzuvchi fermentlar. Glikozidazalar sodda glikozidlarni, oligo- va polisaxaridlarni parchalaydi. Masalan, α- va β- amilazalar polisaxariddagi 1,4-glikozid bog`larni gidrolitik yo`l bilan uzadi.

Peptidazalar- guruhiga oqsil peptid bog`idagi –C – N aloqalarni uzuvchi amidaza, amidinaza fermentlar va boshqalar kiradi. Peptidazalar asosan yirik oqsil molekulalariga ta’sir etadi, kichik peptidlarni aminokislotalargacha parchalaydi.

Hazm qilish organlari fermentlari, lizosoma va hujayra organoidlari tarkibidagi yirik molekulalarni parchalaydigan fermentlar gidrolazalar hisoblanadi. 4. Liazalar – suv biriktirmasdan yoki oksidlanishsiz substrat bog`larini

uzadigan reaktsiyalarni katalizlovchi fermentlar.
_CH3 _{– C – COOH} piruvatdekarboksilaza _CH 3 _{– C – H + CO}2

║ ║

O O

piruvat atsetaldegid

Liazalar 4 ta kichik sinfga bo`linadi. Bular suv, ammiak, CO<sub>2</sub> biriktiruvchi va ajratuvchi fermentlar. Hujayra metabolizmida muhim ahamiyatga ega bo`lgan liaza guruhlari quyidagilar:

Dekarboksilazalar- asosan keto va aminokislotalardan CO₂ guruhini ajratib, ulardagi C – C bog`larini uzadi. Bularning keng tarqalgan vakili - piruvatdekarboksilaza ketokislotalardan CO₂ ajratib, aldegid hosil qiladi:

2-oksokislota → aldegid + CO₂

Gidroliazalar oksikislotalardan suv molekulasini ajratadi(gidratazalar). Yaxshi o`rganilgan fumarat va akonitatgidratazalar, enolaza fermentlari shular jumlasidandir.

Liazalar kamroq tarqalgan fermentlar guruhi bo`lib, modda almashinuvi oraliq mahsulotlarini sintezi va parchalanishida ishtirok etadi.

5. 
   Izomerazalar – bir molekula doirasida izomerlanish reaktsiyasini katalizlovchi fermentlar. Izomerlanish natijasida molekula ichidagi turli guruhlar miqdori o`zgarmay, o`rni o`zgaradi.
   

H – C = O H ₂ C – OH

_│ Triozafosfatizomeraza_{→ │}

H – C – OH C = O

│ │

CH₂ – OPO₃ H ₂ CH₂ – OPO₃ H ₂
D- digidroksiatsetonfosfat D- digidroksilatsetonfosfat
Izomeraza fermentlari 5 ta kichik sinfga bo`linadi. Ferment nomi izomerlanish reaktsiyasining turiga moslab nomlanadi: mutazalar, tautomerazalar, ratsemazalar, epimerazalar, izomerazalar. Agar izomerlanish molekula ichidagi guruhlarning ko`chishidan iborat bo`lsa, ferment mutaza deb ataladi va h.k.

5. 
   Ligazalar (sintetazalar) – ATF yoki unga o`xshash nukleotidtrifosfat molekulasidagi pirofosfat bog`i energiyasidan foydalanib ikki molekulaning birikish – sintetik jarayonini katalizlovchi fermentlar. Bu reaktsiyalar natijasida ATF sarflanib, undan ADF yoki AMF hosil bo`ladi:
   

X + Y + ATF → X – Y + ADF + fosfat.

Ligazalar 5 ta kichik sinfga bo`linadi. Ligazalar 80 fermentdan iborat.