Jo`rayeva A

Immobilizatsiyalangan fermentlar. Immobilizatsiyalangan yoki erimaydigan fermentlar - sun`iy usulda suvda erimaydigan tashuvchilar ishtirokida olingan ferment komplekslaridir. Immobillizaysiya - (lot. «immobilis» - «harakatsiz»), erimaydigan materialdagi fermentning fizik adsorbtsiyasi; fermentni gel katakchasiga joylashtirish; shuningdek erimaydigan material bilan fermentni kovalent bog`lash yoki ferment molekulalarini o`zaro erimaydigan poliferment komplekslarini hosil qilish yo`llari bilan amalga oshiriladi.
Adsorbent sifatida ko`pincha shisha, silikagel, gidrosilapatit, sellyuloza va uning unumlari qo`llaniladi. Fermentni gel katakchasiga joylashtirishda turli xil gel hosil qiluvchi materiallar, ko`pincha poliakrilamidli geldan foydalaniladi.
Fermentni kovalent bog`lovchi material sifatida polipeptidlar, stirol unumlari, poliakrilamid, neylon, sellyuloza unumlari, kraxmal, agar shuningdek shisha, silikagel kabilar ishlatiladi.
Immobilizatsiyalangan fermentlar olishda ferment faolligini saqlash uchun barcha ehtiyotkorlik choralari ko`riladi. Immobilizatsiyalangan fermentlarni boshlang`ich faolligi odatdagi fermentga nisbatan kamroq, chunki ularning tashuvchilar bilan bog`lanishi substrat bilan bog`lanishini pasaytiradi.
Hujayradagi fermentlarni struktura tuzilishi immobilizatsiyalangan fermentlarga yaqqol misoli bo`la oladi, ularni bu xususiyati hujayra ichki strukturasi bilan bog`langan ferment xossalarini o`rganishga xizmat qiladi. Shu bilan birga immobilizatsiyalangan ferment odatdagi fermentlarga nisbatan ko`pgina afzalliklarga ham ega. Erimaydigan fermentlar reaktsiya muhitidan oson ajraladi, ularni reaktsiya muhitidan yuvib olish va qaytadan ishlatish mumkin.
Fermentlarning amaliyotda qo`llanilishi. Enzimologiyaning jadal rivojlanishi kimyoviy reaktsiyalarni katta tezlik bilan o`tishini ta`minlaydigan omilni amalda kengroq qo`llanilishiga olib kelmoqda. Sanoatda fermentlar biologik xom ashyoni ishlashda (non yopish, vino, pivo pishirish, pishloq tayyorlashda, choy, tamaki, teri va mo`ynaga ishlov berishda, kulinariyada) keng qo`llaniladi. Keyingi yillarda kimyo - texnologiyada organik moddalarni o`zgartirish (oksidlanish, qaytarilish, degidratatsiya, kondensatsiya, dekarboksillanish), reaktsiyalarini boshqarishda ham qo`llanila boshlandi. Fermentlardan sanoatda foydalanish tez rivojlanayotgan biotexnologiyaning markaziy qismi bo`lib, sanoat enzimologiyasi nomini oldi. Hozirgi vaqtda sanoatda rivojlanish (moddalarni sintez qilish, tozalash, ularni kimyoviy modifikatsiya qilish) birinchi navbatda fermentlarni qattiq organik yoki noorganik polimer tashuvchilarga kovalent bog`lar orqali ulanib, tayyorlangan shakllari - immobilizatsiyalangan fermentlarning qo`llanilishiga bog`liq. Ularlarni asosida bir qator aminokislotalar, klechatkadan kraxmal, turli farmakologik preparatlar, masalan prednizalon, juda shirin qandsiz modda aspartam va boshqalar olingan. Fermentlarni qattiq asosga bog`lab, harakatsiz qilish ferment turg`unligini oshiradi, o`ziga xosligini ta`minlaydi, qo`llanilishini osonlashtiradi va preparatlardan qayta-qayta foydalanish imkoniyatini tug`diradi.
Tibbiyotda fermentlar bir qator kasalliklarni, ayniqsa ayrim fermentlarning nasliy yetishmasligidan kelib chiqqan bemorlarni davolashda qo`llanilmoqda. Masalan, qonda sut shakari laktozadan hosil bo`ladigan galaktoza miqdorining ortiqcha bo`lishi – galaktozemiya monosaxaridning o`zlashtirilishini katalizlaydigan β-galaktozidaza fermentining yetishmasligidan kelib chiqadi; ruhiy faoliyatning buzilishi bilan kuzatiladigan fenilketonuriya esa aminokislota - fenilalaninni oksidlab, tirozinga o`tkazuvchi tirozinaza fermentining faolligi yetishmovchiligiga bog`liq va boshqalar. Bu yo`nalish enzimopatologiya deb atalib, irsiy kasalliklarni davolash choralarini aniqlashda o`z o`rnini topdi.
Ikkinchisi qonda, siydikda, to`qima preparatlarida fermentlar miqdorini aniqlash orqali bemorga tashxis qo`yish va uni davolashda katta ahamiyat kasb etmoqda. Masalan: LDG va aminotransferazalar izofermentlarining qondagi miqdorini belgilash orqali yurak va jigar kasalliklarini bir-biridan ajratish, kasallik kechishini kuzatish – bu enzimodiagnostika yo`nalishiga asos bo`ldi. Quyida enzimodiagnostikada qo`llaniladigan qon zardobining asosiy fermentlari keltirilgan:
4-jadval

N	Ferment	Kasallik
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.	Aspartataminotransferaza Alaninaminotransferaza Amilaza Seruloplazmin Kreatinfosfokinaza γ-Glutamiltranspeptidaza Laktatdegidrogenaza Lipaza Kislotali fosfataza Ishqoriy fosfataza	Miokard infarkti Virusli gepatit O`tkir pankreatit Gepatolentikulyar degeneratsiya (Vilson kasalligi) Infarkt miokardi va mushaklarning og`rishi Jigarning turli xil xastalikjlari Miokardi infarkti O`tkir pankreatit Prostata bezi kasalliklari Suyak va jigarning turli xil kasalliklari.

Ayrim fermentlar, profermentlar me’yorda odamning qonida doimiy ravishda aylanib yuradi va ma’lum bir fiziologik vazifani bajaradi. Bularga plazmaning funktsional fermentlariga lipoproteidlipaza, psevdoxolinesteraza, shuningdek qon ivish sistemasining komponentlari kiradi. Funktsional bo`lmagan plazma fermentlarining qondagi vazifasi aniqlanmagan. Yuqori kontsentratsiyada plazmada paydo bo`lishi to`qima strukturasini tezlik bilan parchalanayotganlini bildiradi va ularni qondagi miqdorini aniqlash patologik jarayon qaysi organda kechayotganligi haqida muhim diagnostik ma’lumotlarni beradi. Bunday fermentlar tashqi sekretsiya bezlari (pankreatik lipaza va amilaza; ishqoriy fosfataza o`t orqali; kislotali fosfataza prostata bezlari) orqali oddiy diffuziya yo`li bilan ajratiladi.
Ma’lumki, barcha irsiy kasalliklar DNK dagi o`zgarishlar natijasida kelib chiqadi. Genetik kasalliklarga tashxis qo`yish rekombinant DNK texnologiyasi yutuqlari asosida ancha rivojlandi. DNK fragmentlarini gibridlash yo`li bilan irsiy o`zgarishlarni prenatal skrining usuli ishlab chiqildi; shu maqsadda restriktaza fermentlari orqali amnion suyuqligidagi homila hujayrasidan ajratib olingan DNK kartasi tuziladi.
Uchinchisi enzimoterapiya - fermentlar va ularning modulyatorlari (aktivator va ingibitorlari)ni dori preparatlari sifatida qo`llash. Masalan,pepsin, tripsin, ximotripsin va ularning aralashmalari (abomin, ximopsin) ovqat hazm qilish kasalliklarini davolashda, shuningdek proteolitik fermentlarni kiritish bilan chandiqlarni so`rilishini tezlatish, fermentlar yetishmasligi bilan bog`liq nasliy kasalliklarni tashqaridan ferment preparatlari kiritib davolash va boshqalar. Proteinazalar bilan bir qatorda boshqa fermentlar, jumladan RNK aza, DNKaza, gialuronidaza, kollagenaza, elastazalar proteinazalar bilan birgalikda yoki alohida kuygan joylarni, yaralarni, shamollash o`choqlarini davolash, shish va gematomalarni yo`qotishda qo`llanilmoqda:
Nukleaza – ba’zi bir virusli kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Masalan, virusli kon’yuktivitni davolashda tarkibida DNK aza bo`lgan ko`z tomchilari muvaffaqiyatli qo`llanuilmoqda: ferment virus DNK sini parchalash yo`li bilan kasallikni davolaydi.
Asparaginaza – leykozning ayrim shakllarini davolashda qo`llaniladi. Aspartat kislotasining amidi bo`lgan asparagin leykotsitlarda oqsil sintezi uchun zarur hisoblanadi. Ammo u hujayraning o`zida sintezlanmasdan, plazmadan kirishi kerak. Bemor qoniga kiritilgan asparaginaza asparaginni ammiak va asparagin kislotagacha parchalaydi, buning natijasida leykoz hujayralaridagi oqsil biosintezi to`xtatiladi va hujayralar halok bo`ladi.
Lidaza, ronidaza va boshqa preparatlar biriktiruvchi to`qimani mustahkamlovchi modda – gialuron kislotasini parchalanishini katalizlaydi. Bu fermentlar boshqa dorilar bilan birgalikda qo`llanilib, ularning so`rilishini tezlashtiradi va og`riqni kamaytiradi. Shuningdek gialuronidaza gematomalarning so`rilishida, plevra va qorin ekssudatlarida, chandiqlarda qo`llaniladi.
Terapiyada ma’lum bir ferment faolligini oshirish uchun kofaktorlardan foydalaniladi. Davolash maqsadida, masalan, yurak kasalliklari, nerv tizimining buzilishi va boshqa holatlarda kokarboksilaza ishlatiladi; FMN teri kasalliklari keratit, kon’yuktivit, nevrasteniya kabilarda qo`llaniladi.
Tibbiyot amaliyotida fermentlarning ingibitorlari – spetsifik preparat sifatida foydalaniladi. Proteinazalarning tabiiy ingibitorlari o`tkir pankreatit, artrit va allergik kasalliklarni davolashda keng o`rin olgan. Masalan, pankreatitda – oshqozon osti bezi kasalligida tripsinogenni tripsinga o`tkazuvchi proteinazani faolligini to`xtatish uchun ularning ingibitorlari – trasilol, kontrikal ishlatiladi. Ferment ingibitorlarini kasalliklarida qo`llash enzimoterapiyaning yangi sohalaridan biri hisoblanadi.
Enzimologiya ma’lum bir maqsadga yo`naltirilgan dori preparatlarini yaratishda qulay imkoniyat beradi. Masalan, sulfanilamidli birikmalar kokkli infektsiyalarda ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Buning asosida esa raqobatli ingibirlanish yotadi, chunki ular kokkli mikroorganizmlar hayot faoliyati uchun zarur bo`lgan substrat analoglari hisoblanadi. Nikotin kislotasi sil batsillalarini rivojlanishi uchun zarur, uning struktura analogi – izonikotin kislotaning gidrazidi (ftivazid) silni davolashda yaxhsi samara beradi.
Shuningdek fermentlar yurak qon-tomir kasalliklarini davolash, qonni suyultirishda ham qo`llaniladi. Immobilizatsiyalangan streptokinaza preparati ishlab chiqilgan bo`lib, miokard infarktini davolashga tavsiya etilgan. Kinin sistemasining kallikrein-fermentlari esa qon bosimini ko`tarilishida davolash chorasi sifatida ishlatiladi.
So`ngi vaqtlarda onkologik klinikada bakteriya tabiatli fermentlarning dori vositasi sifatida qo`llanilishi alohida o`rin tutmoqda.
Yuqorida bayon etilgan misollar fementlarni tibbiyot amaliyotida qo`llash maqsadida o`rganish katta kelajakka ega ekanligini ko`rsatadi.
Tibbiyot enzimologiyasini rivojlantirishdagi muvaffaqiyatlar kasallikni oldini olish va davolash hamda yuqori spetsifiklikka ega bo`lgan dori vositalarini yaratishda katta ahamiyatga ega.