Jo`rayeva A

Elongatsiya.
Polipeptid sintezi har doim N-uchidan boshlanadi va C-uchi 
bilan tugaydi. Polipeptid zanzirining bir aminokislotaga o`sishi uch qadamda 
amalga oshadi: 
1) aminoatsil-tRNK ning bog`lanishi; 
2) transpeptidatsiya (peptid bog`ining hosil bo`lishi); 
3) translokatsiya (mRNK ning bitta tripletga siljishi) 
Birinchi qadam. Ribosomaning chap tomonida tRNK joylashgan bo`lib, u 
antikodoni bilan mRNK ning kodoniga, aktseptor qismi esa o`suvchi peptidga 
bog`langan bo`ladi. Peptidil-tRNK ga kiruvchi bu peptid katta subbirlikda 
joylahsgan P-qism bilan bog`lanadi. Birinchi qadamda mRNK ning ikkinchi 
kodoni erkin holatda bo`ladi. U bilan ribosomaga kirgan aminoatsil-tRNK o`zining 
antikodoni bilan juftlashadi. Bu tRNK ning aminoatsilli uchi ribosomaning katta 

---

98 
subbirlikdagi A-qismi bilan bog`lanadi. Shu bilan birinchi davr, ya’ni bog`lash 
jarayoni tugaydi. Bog`lash uchun GTF ning fosfat bog`larini energiyasi sarflanadi. 
Ikkinchi qadam – transpeptidatsiya chap tRNK dan peptidilning aminoatsil-
tRNK ning aminoguruhiga o`tkazilishi. Buning natijasida peptid bog`i hosil 
bo`ladi. Bu bosqichda tRNK lar ribosomaning A va P qismlarida joylashgan 
aminokislotalar orasida yangi peptid bog`i tuziladi. Bu jarayon initsirlovchi N-
formilmetionin qoldig`ini tashib yurgan tRNK dan peptidiltransferaza yordamida 
endigina A qismda joylashgan yangi aminokislotaning aminoguruhiga ko`chirilishi 
tufayli o`tadi va natijada dipeptidil tRNK hosil bo`ladi. P qism esa bo`sh, 
yuklanmagan mRNK formilmetionin qoladi. Endi ribosomaning A qismi bilan 
yangi aminoatsil-tRNK birikadi va sikl takrorlanaveradi.
Elongatsiya siklining 3-qadamida ribosoma RNK bo`ylab 3¹-uchiga qarab bir 
qadam masofaga siljiydi. Bunda dipeptidil tRNK ham A qismdan P qismga 
ko`chib, ozod bo`lgan tRNK sitozolga o`tadi. Bu qadam translokatsiya deyiladi. Bu 
bosqich uchun yana bir elongatsiya faktori EF-G kerak bo`ladi. 
Endi ribosoma unga birikkan dipeptidil tRNK va mRNK bilan navbatdagi 
siklga tayyor; uchinchi aminokislota qoldig`i ham xuddi ikkinchi aminokislota 
qoldig`i kabi birikadi. Shunday qilib, har bir aminokislotani o`sayotgan polipeptid 
zanjiriga qo`shilishi uchun ikki molekula GTF sarf bo`ladi. Elongatsiya mRNK 
to`liq o`qib bo`linguncha davom etadi.

---

99 
Terminatsiya. 
Translyatsiyaning oxirgi davri terminatsiya deb ataladi. Oqsil 
sintezi polinukleotid zanjirida maxsus terminirlovchi kodonlar UAA, UAG, UGA 
tripletlaridan biri tog`ri kelganda uziladi. Bu tripletlar ma’nosiz tripletlar deb 
ataladi, chunki ular hech bir aminokislotani kodlamaydilar; ularga amber(qahrabo), 
achre(oxra) va opal(opal) nomlari berilgan. 
Polipeptid zanjirining C-uchiga oxirgi aminokislota birikkanidan keyin ham 
sintez qilingan oqsil ribosoma bilan bog`langan holda qoladi. Ribosoma 
terminirlovchi kodonga yetishishi bilan uchta terminirlovchi oqsil faktorlar R
1
, R
2
va S (rilizing faktorlar) ishga tushadi. Ular polipeptidni oxirgi mRNK dan 
gidrolitik yo`l bilan va P qismdan oxirgi, endi “bo`sh qolgan” tRNK ni ajratadilar 
hamda 70 S ribosomani 30 S va 50 S subbirliklarga parchalab, yangi polipeptid 
sinteziga tayyorlaydilar.