Jo`rayeva A

8.4. Poliferment sistemalar. 
Har bir hujayra o`ziga xos fermentlar 
to`plamiga ega. Ba`zi fermentlar hamma hujayralarda, boshqalari esa faqat ayrim 
hujayralardagina uchraydi. Hujayrada har bir fermentning ishi alohida bo`lmasdan 
boshqa fermentlar bilan uzviy bog`langan. Ko`p shaklli fermentlardan poliferment 
sistemalar yoki konveyerlar shakllanadi.

---

72 
Poliferment sistemalar ishi ularning hujayrada tashkil topish xususiyatlariga 
bog`liq. Shartli ravishda poliferment sistemalarning tashkil topishiga ko`ra 
quyidagi turlarini ajratish mumkin: funktsional, struktura - funktsional va aralash.
Funktsional tuzilishda fermentlar poliferment sistemada birlashgan bo`lib, 
birinchi fermentdan ikkinchisiga o`tadigan metabolitlar yordamida ma`lum bir 
vazifani bajaradi. Jumladan, funktsional tashkil topgan poliferment sistemalarda 
zanjirdagi birinchi ferment reaktsiyasining mahsuloti keyingi ferment uchun 
substrat bo`lib xizmat qiladi va hokazo. 
Funktsional tashkil topgan poliferment sistemalarga glikoliz, ya`ni 
glyukozaning parchalanishi misol bo`la oladi. Glikolizning hamma fermentlari 
erigan holatda bo`ladi. Har bir reaktsiya alohida fermentlar bilan katalizlanadi. 
Bunda metabolitlar bog`lovchi bo`g`in bo`lib xizmat qiladi. Zanjirdagi har bir 
fermentning holati glyukozadan boshlab substratga o`xshashligi bo`yicha 
belgilanadi va ularning har biri oldingi ferment katalizlaydigan reaktsiyaning 
mahsuloti hisoblanadi.
Struktura funktsional tuzilishda fermentlar ferment - fermentli o`zaro ta`sir 
yordamida ma`lum seriyali struktura sxemalarini hosil qiladi. Shunday usulda 
molekula darajasidan yuqori kompleks poliferment strukturalar shakllanadi. Bunga 
pirouzum kislotasining oksidlanishida ishtirok etuvchi bir nechta fermentlardan 
tashkil topgan piruvatdegidrogenaza poliferment kompleksi hamda 7 ta struktura 
jihatidan bog`langan fermentlardan tashkil topgan, birgalikda yog` kislotalarning 
sintezi - umumiy funktsiyani yaxlit bajaruvchi yog` kislotalar sintetazasi misol 
bo`la oladi. Bunday poliferment sistemalar juda mustahkam va juda qiyinlik bilan 
alohida fermentlarga parchalanadi. Shu jihati bilan ular funktsional tuzilgan 
poliferment sistemalardan farq qiladi.
Struktura - funktsional tuzilishning poliferment komplekslaridan tashqari 
yana boshqa variantlari ham bo`lishi mumkin. Masalan, fermentlar biologik 
membranada birikib, zanjir bo`lib tizilib oladi. Elektron va protonlarning tashilishi 
va energiya hosil bo`lishida ishtirok etuvchi mitoxondriyaning nafas olish zanjiri 
masalan, mana shunday tuzilishga ega.
Struktura - funktsional tuzilish turi asosan biologik funktsiyasi yuqori 
darajada turg`un holatda bajarilishi lozim bo`lgan ferment sistemalari uchun 
muhimdir. Bundan sistemalardagi fermentlarni ajratish ularning faoliyatini 
to`xtashiga olib keladi. 
Poliferment sistemalarning aralash turi 2 turdagi tuzilishning birgalikda 
bo`lishidir, ya`ni poliferment sistemaning bir qismi struktura tuzilishiga, boshqa 
qismi esa funktsional tuzilishga ega bo`ladi. Bunday tuzilishga Krebs halqasining 
poliferment sistemasi misol bo`la oladi, unda ba`zi fermentlar struktura 
kompleksida birlashgan (2-oksoglutaratdegidrogenazali kompleks), boshqalari esa 
bir-biri bilan bog`lovchi metabolitlar yordamida funktsional jihatdan birlashgan.