Jo`rayeva A

18-ma’ruza mavzusi: Buyrak biokimyosi. 
Reja: 
 
18.1. Buyrakning organizmda bajaradigan vazifalari. 
 
18.2. Buyrakning regulyator-gomeostatik funktsiyasi. 
18.3. Buyrak to`qimasida me’yorda va patologik holatlarda moddalar
almashinuvi. 
18.4. Siydikning kimyoviy tarkibi. 
 
 
18.1. Buyrakning organizmda bajaradigan vazifalari. 
Katta odamlarda 
ikkala buyrakning og`irligi taxminan 300 g. Buyraklar muhim a’zolardan biri 
bo`lib, ularning asosiy vazifasi organizm ichki muhiti muvozanatini doimiy 
saqlashdir. 
Buyraklar suv-elektrolit balansini boshqarish, kislota ishqor muvozanatini 
saqlash, azot qoldiqlarini chiqarish, organizm suyuqliklari osmotik bosimini 
saqlash, qon bosimini boshqarish va boshqalarda qatnashadi. 
Buyrak to`qimasi 2 qismdan iborat: tashqi (po`stloq) va ichki (miya). 
Nefron buyrak parenximasining funktsional birligi hisoblanadi. Nefronning 
Baumen kapsulasidan qondagi suv hamda plazmaning boshqa past molekulali 
moddalari filtrlanib o`tadi; bu filtrlanishni harakatlantiruvchi kuchi koptokcha 
kapillyarlari bilan Baumen kapsulasi filtrati (birlamchi siydik) tarkibi va past 
molekulali moddalarni kontsentratsiyasi jihatidan qon plazmasidan farq qilmaydi. 
Nefronda 3 ta asosiy jarayon sodir bo`ladi: 
-
koptokchalarda filtratsiya; 
-
kanalchalarda reabsorbtsiya; 
-
sekretsiya. 
Filtratsiya davrida koptokchalardan har ikkala buyrak orqali 1 daqiqada 
1300 ml qon o`tadi. Buyrak koptokchalari umumiy filtrlanadigan yuzasi taxminan 
1,5 m
2
ni tashkil etadi. Koptokchalarda qon kapillyarlaridan buyrak koptokchasiga 
qon plazmasini ultrafiltratsiyasi sodir bo`ladi, natijada birlamchi oqsilsiz siydik 
hosil bo`ladi.
Kanalchalarda 99% suv, natriy, xlor, gidrokarbonat, aminokislotalar, 93% 
kaliy, 45% siydikchil reabsorbtsiyalanadi. Nefronlarda sutkada 180 l suyuqlik 
filtrlanadi va qaytadan so`riladi. 
Reabsorbtsiya natijasida birlamchi siydikdan ikkilamchi siydik hosil bo`lib, 
u kosacha va qovuqda to`planadi. 
Nefron proksimal qism hujayralari filtratga o`tgan glyukoza, aminokislota, 
vitamin, elektrolitlarni; birlamchi siydikdagi 6/7 suyuqlikni proksimal 
kanalchalarda reabsorbtsiyalaydi.
Distal kanalchalarda natriy qo`shimcha reabsorbtsiyalanadi, unda nefron 
bo`shlig`iga kaliy ionlari, ammoniy, vodorod ajralishi mumkin. Hujayradagi ATF 
ning 80% energiyasi natriy reabsorbtsiyasida faoliyat ko`rsatuvchi “natriy nasosi” 
ga sarflanadi. Proksimal qismda suvning so`rilishi natriyning faol so`rilishi 
hisobiga passiv amalga oshiriladi. Distal qismda natriy ionlari so`rilishga bog`liq 
bo`lmagan holda antidiuretik gormon yordamida boshqariladi. 

---

279 
Natriydan farqli ravishda kaliy nafaqat reabsorbtsiyalanadi, balki sekretsiya 
ham qilinadi, bu “natriy-kaliy nasosi”ning ishi hisobiga boradi. Turli moddalarning 
reabsorbtsiya va sekretsiyasi MNS va gormonlar yordamida boshqariladi.