Jo`rayeva A

15.4. Vitamin E. 
Vitamin E bir-biridan aromatik yadrosidagi metii 
guruhlari soni va joylashishi bilan farq qiluvchi tokoferolning hosilalari α-, β-
,
γ-, 
δ-tokoferollardir. α -tokoferol eng yuqori faollikka ega. Vitamin E sariq rangli, 
moy ko'rinishiga ega, organik erituvchilarda yaxshi eriydi, kislota, ishqorlar va 
qizdirishning ta'siriga chidamli, lekin oksidlovchilar ta'siriga chidamsiz. Shu bilan 
birga havo kislorodi va ultrabinafsha nurlarga ham chidamsiz. 
Tokoferollar 
faqat 
o'simliklarnmg 
yashil 
qismida, 
ayniqsa 
boshoqlilarning maysalarida hosil bo'ladi. Ular o'simlik moylarida ko'p bo'ladilar. 
Hayvon mahsulotlarida tokoferollar kam. Odam va hayvonlarda tokoferollar 
ingichka ichakda oddiy diffuziya yo'li bilan so'riladi. Ovqatda yog'lar bo'lganda 
va o't kislotalari ishtirokida, iste'mol qilingan tokoferollarning 50% so'riladi. α -
tokoferol yaxshi so'riladi. 
Tokoferollar a'zo va to'qimalarga lipoproteidlar tarkibida tashiladi.
Hujayra ichidagi vitamin E faqatgina biomembranalar bilan bog'langan holda 
ularning zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi.
U membranalarning lipidlari va lipoprotein tabiatli retseptorlariga 
bog'langan holatda bo'ladi. Bu esa A. A. Pokrovskiyni vitamin E ni 
biomembranalar minor tarkibiy qismlari qatoriga kiritishiga asos bo'ldi. Vitamin E 
ni boshqa yog'da eruvchi vitaminlar bilan birgalikdagi asosiy vazifasi -
organizmning a'zo va sistemalari hujayralari membranalarining tarkibi va 
funktsiyalarini boshqarishdir. Bu boshqarish uning kuchli hujayra ichi 
antioksidantlik faoliyatiga bog'liq bo'lib, fosfolipidlar to'yinmagan yog' 
kislotalarini peroksidlanishdan saqlab, ularni tarkibini barqarorlashtirgan 
holda amalga oshiriladi. Peroksidlanish mahsulotlari sog'lom odamlarda biologik 
membranalar ikki qavatini modifikatsiyalash bilan bog'liq muhim fiziologik 
vazifani bajaradi. Qator patologik holatlarda esa ularning miqdori oshib, hujayra 
tarkibiy qismlari shikastlanishi va hujayra o'limiga olib keladi. E avitaminoz esa 
biologik membranalar barqarorligi va vazifalari buzilishidir. Bunda membranalar 
fosfolipidlari va struktura oqsillarining sifat va miqdor tarkibi, shuningdek lipidlar 
peroksidlanish mahsulotlari miqdori ham o'zgaradi. Bu holat E avitaminozda, 
eritrotsitlar membranasida yaqqol ko'zga tashlanib, shu vitaminning kamayish 
darajasi bilan bir vaqtda eritrotsitlarning osmotik rezistentligi kamayishiga olib 
keldi. E avitaminozda membrana fosfolipidlari tarkibidagi o'zgarishlar hujayra 
ichi strukturalarida ham aniqlangan. Hayvonlarga vitamin E berish hujayra ichi 
strukturalari fosfolipidlari sifatli tarkibiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. 
Vitamin E yetishmasligida yuqorida aytib o'tilgan o'zgarishlar fosfolipaza 
A
2
faollashuviga sabab bo'iadi. Ma'lumki, hujayra membranasi fosfolipidlari 
gormonlar retseptorlari hosil bo'lishiga, hujayraning o'zaro ta'sirlariga mas'ul 
bo'lgan glikolipidlar bilan mustahkam bog'langan, E avitaminozda 
fosfolipidlarni miqdor va sifat tarkibi o'zgarganda, huj ayra membranalari 
glikolipid tarkibi va ularga bog'liq vazifalar ham o'zgaradi. Membrana 
retseptorlarini gormonlarga sezuvchanligi pasayadi, Vitamin E yetishmasligida 
membrana fosfolipidlari sifat va miqdor tarkibi o'zgarishi ularning molekulyar 
harakatchangligini oshiradiki, qaysiki u hujayra ichi strukturalaridagi membranaga 

---

264 
bog'liq fermentlar faolligi o'zgarishi bilan bog'liq bo'lgan hujayrada moddalar 
almashinuvida ko'p sonli ikkilamchi o'zgarishlarga sabab bo'ladi. 
Patogenezida lipidlarni peroksidlanish mahsulotlari to'planishi va immunitet 
faolligi pasayishi katta o'rin tutadigan qator kasalliklarda vitamin E ni kompleks 
terapiyada qo'llash ayni maqsadga muvofjq bo'iadi. Vitamin E tomonidan tabiiy 
killer hujayralar aktivligini oshirilishi uning o'smalarga qarshi ta'sirini 
o'rganishga bo'lgan qiziqishni tobora orttirmoqda. Tabiiy killer hujayralar esa 
organizmda o'smalarga qarshi nazoratning asosiy omilidir. Vitamin E tomonidan 
tabiiy killer hujayralarning faollashuvi shu hujayralar faoliyatini cheklovchi T - 
supressorlar sonini kamaytirishga va prostaglandinlar sintezi ingibirlanishiga 
bog'liqdir. Chunki, prostaglandinlar yuqorida aytilgan hujayralar faoliyatini 
to'xtatib qo'yadilar. 
Shunday qilib, vitamin E organizm sistema va a'zolari hujayralari 
membranasi tuzilishi va funksiyasiga, membranaga bog'liq fermentlar faolligiga, 
nuklein kislotalar, oqsillar, lipidlar va uglevodlar, shuningdek energiya 
almashinuvlariga yaqqol ko'ringan boshqaruvchi ta'sir ko'rsatadi.
U kuchli antioksidantlardan biri sanaladi va ksenobiotiklar zararlanishida 
ishtirok etadi. Sutkalik ehtiyoj - 5 mg.