Aromatik birikmalar

---

Aromatik
birikmalar
Aromatik birikmalar
(yun. aroma – xushboʻy, muattar) – moleku-lasi bir yoki bir necha benzol
yadrolaridan tashkil topgan organik birikmalar va ularning hosilalari. Eng oddiy vakillari –
benzol (S6N6) va uning hosilalaridir. Benzol yadrosidagi qoʻshbogʻlarning oddiy bogʻlar orqali
bogʻlanishidan hosil boʻlgan benzol halqalari tizimi tufayli Aromatik birikmalar aromatik
xususiyat kasb etgan va shuning uchun ular alifatik birikmalar hamda alitsiklik birikmalardan
katta farq qiladi. Aromatik birikmalar elektrofil va nukleofil almashinish reaksiyalari
(galogenlash, nitrolash, sulfolash, alkillash, arillash va boshqalar)ga oson kirishadi. Mac,
nitrat kislota ta’sirida benzol nitrobenzolga aylanadi. Bir paytlar Aromatik birikmalar
deyilganda faqat muat-tar tabiiy birikmalar (oʻsimliklardan olinadigan efir moylari, balzamlar,
smolalar va boshqalar) tushunilardi. Bu birik-malarga "aromatik", ya’ni xushboʻy degan nom
ham oʻsha vaqtda berilgan. Hozir esa Aromatik birikmalar soʻzi oʻz ma’nosini yoʻqotgan,
chunki xushboʻy birikmalar har xil sinfga ki-ruvchi organik birikmalar orasida ham mavjud.
Koʻpchilik Aromatik birikmalar qoʻlansa yoki de-yarli hidi yoʻq. 19-asr oʻrtalaridan Aromatik
birikmalar kimyosi juda tez rivojlana borib, ular texnika va laboratoriya ishlarida qoʻllana bosh-
ladi. Aromatik birikmalar barqaror moddalardir. Ularni boshqa sinf birikmalaridan qat’iy
sharoitlardagina hosil qilish mumkin. Mas, benzolni 650°da atsetilendan faol koʻmir
ishtirokida yoki siklogeksanni degidridlab olish mumkin. Aromatik birikmalar alifa-tik
birikmalarni degidrotsikllash, po-limerlash yoki kondensatlash yoʻli bilan olinadi. Bu
reaksiyalar aromatlash reak-siyasi deyilib, ular oʻsimlik, hayvon or-ganizmlari va
mikroorganizmlarda ham roʻy beradi. Benzin ham sanoatda aromat-lash reaksiyasidan
oʻtkaziladi, natijada benzinning xususiyatlari yaxshilanadi. Toshkoʻmirni kokslab yoki neftni
termik va katalitik krekingga uchratib ham Aromatik birikmalar hosil qilish mumkin.