Jo`rayeva A



Download 3,82 Mb.
Pdf ko'rish
bet134/275
Sana29.01.2022
Hajmi3,82 Mb.
#417394
1   ...   130   131   132   133   134   135   136   137   ...   275
Bog'liq
biologik kimyo

GLYUKOZA
 
 
 
 
 
Sut kislota etanol (spirtli achish) propion kislota moy kislota 
(sut-kislotali (propion kislotali (moy kislotali 
achish yoki achish) bijg`ish) 
glikoliz) 


140 
17.2. Glikoliz va uning biologik ahamiyati. 
Glyukoza hujayraning asosiy 
yoqilg`isidir, u glikogen shaklida zahira modda sifatida saqlanadi, muskullar 
harakatida juda tez o`zlashtiriladi. Glyukozaning glikogen yoki glyukozadan 
boshlanib, ikki molekula pirouzum kislota va ATF molekulalarining hosil bo`lishi 
bilan tugaydigan anaerob parchalanishi glikoliz deb ataladi. Glikoliz (yunoncha 
glykys – shirin va lyzis – parchalanish so`zlaridan olingan.) hujayra metabolizmi 
jarayonlari orasida eng yaxshi o`rganilganidir. Glikoliz aksari organizmlarda 
markaziy metabolik yo`llardan biridir. 1930 yilning o`rtalarigacha muskul va 
jigarda uglevodlar almashinuvi faqat glyukozadan boshlanadi deb hisoblanar edi. 
Ammo Ya.O.Parnasning mashhur ishlari tufayli muskullarda bu jarayon, asosan 
glikogenning fosfat kislota biriktirib parchalashi – fosforolizdan boshlanishi kashf 
etilgandan so`ng fanga glikogenoliz atamasi kiritildi. 
Glikoliz jarayonida glyukozaning 6 uglerodli molekulasi 11 ta ferment 
ishtirokida 2 ta uch uglerodli piruvat molekulalarigacha parchalanadi. Dastlabki 5 
bosqich glikolizning tayyorlanish davrini tashkil etadi, bu davrda glyukoza 
fosforillanadi, fruktozo-1,6-bifosfatga aylanadi va 2 ta uglerodli birikma 
(glitseraldegid-3-fosfat va dioksiatsetonfosfat) ga parchalanadi. Bu 2 ta 
triozofosfatlar bir-biriga o`tishi mumkin bo`lganidan birinchi davr bitta umumiy 
mahsulot glitseraldegid-3-fosfatning hosil bo`lishi bilan yakunlanadi. Bu davrda 
glyukoza molekulasini faollashtirish uchun 2 molekula ATF sarflanadi. 
Glikolizning ikkinchi davri 6 ta fermentativ reaktsiyadan iborat bo`lib, 2 
molekula glitseraldegid-3-fosfat 2 molekula piruvatga aylanadi. Bu davrda 
energiya hisobiga 4 molekula ADF fosforlanib, 4 molekula ATF hosil qiladi. 
Shunday qilib, glikoliz jarayonida bir glyukoza molekulasi hisobiga to`g`ri 
keladigan ATF molekulalarining soni 4 ta emas, balki 2 tadir, chunki 2 molekula 
ATF glikolizning birinchi davrida sarflangan edi. 
Yana shuni ta’kidlab o`tish kerakki, glikoliz aksari hujayralarda sitozolda, 
ya’ni sitoplazmaning gomogen (erigan) fazasida o`tadi. Buning aksicha, 
uglevodlarning kislorod ishtirokida o`tadigan oksidlanish reaktsiyalari eukariotik 
hujayralarda mitoxondriyalarda, prokariotlarda esa plazmatik membranada o`tadi. 
Glikolizning ayrim reaktsiyalari.
1.
D-glyukozaning fosforillanishi. Bu reaktsiyada glyukoza glyukozo-6-fosfatga 
aylanadi: 
Glyukoza Glyukozo-6-fosfat 


141 
Reaktsiya geksokinaza fermenti bilan katalizlanadi va bunda ATF (fosforil 
guruh beruvchi) hamda magniy ionlari talab etiladi. Geksokinazali reaktsiya 
fiziologik sharoitda qaytmasdir. Geksokinaza organizm hujayrasida 4 xil 
izoferment (I,II,III va IV) shaklida mavjud bo`lib, substratlarga nisbatan turli 
spetsifiklikka ega. Geksokinaza IV (glyukokinaza) glyukozaga nisbatan yuqori 
spetsifiklikka ega bo`lishi bilan farq qiladi. Shuning uchun geksokinaza IV boshqa 
geksozalarga ta’sir etmaydi va glyukozaning miqdori juda ko`p bo`lgandagina 
ishlaydi. Bu ferment faqat jigar hujayralarida bo`ladi va venadan kiradigan qonda 
glyukozaning miqdori ko`p bo`lganda ishga kirishadi. 
Boshqa geksokinazalar faqat glyukozani emas, balki boshqa geksozalar (D-
fruktoza, D-mannoza, D-glyukozamin) ni ham fosforillaydi. Geksokinaza I asosan 
buyrak va jigarda; geksokinaza II mushak va yog` to`qimalarida, geksokinaza III 
jigarda, o`tda faol bo`ladi. Geksokinaza II va IV gormonning, masalan insulinning 
ta’siriga javob beradi va shu sababli ularni moslashgan fermentlar deb atash 
mumkin. Jigarda geksokinaza izofermentlarining to`liq to`plami bo`lishi jigar 
hujayralarining glyukozani “ushlab olishining” turlicha ekanligini bildiradi. 
2.
Glyukozo-6-fosfatning 
fruktozo-6-fosfatga 
izomerlanishi. 
Bu 
reaktsiya 
glyukozofosfatizomeraza fermenti bilan katalizlanadi. U qaytar bo`lib, quyidagi 
tenglama bo`yicha boradi: 
Glyukozo-6-fosfat Fruktozo-6-fosfat 
Glyukozofosfatizomeraza – juda spetsifik ferment. U faqat glyukozo-6-
fosfatga (to`g`ri reaktsiya) va fruktozo-6-fosfatga (teskari reaktsiya) ta’sir etadi. 
3. Fruktozo-6-fosfatning fruktozo-1,6-bisfosfat hosil qilib fosforillanishi. 
Glikolizning bu reaktsiyasi uchun yana bir molekula ATF (reaktsiya uchun Mg²+ 
ionlari kerak) sarflanadi. U fosfofruktokinaza fermenti bilan katalizlanadi: 
fruktozo-6-fosfat fruktozo-1,6-bisfosfat 


142 
Fosfofruktokinaza katalizlaydigan bu reaktsiyada erkin energiyaning ancha 
pasayishi yuz beradi, shuning uchun u qaytmasdir. Bu glikolizning ikkinchi 
qaytmas reaktsiyasidir. 
Fosfofruktokinaza – glikolizning “kalit” fermenti bo`lib, reaktsiya qaytmas 
ekanligi sababli faqatgina butun jarayonning tezligini ta’minlamasdan, balki turli 
xil izo- va allosteik boshqaruvchilar tomonidan boshqariladi. 
4.Fruktozo-1,6-bisfosfatning 
glitseraldegid-3-fosfat 
va 
digidroatsetonfosfatga parchalanishi. Keyingi bosqichda fruktozo-1,6-bisfosfat 2 ta 
fosfotriozoga parchalanadi, shu sababli ilgari glikoliz glyukozaning dixotomik 
yo`l bilan parchalanishi deb aytilgan. 
Reaktsiya fruktozobisfosfat-aldolaza fermenti yordamida quyidagi tenglama 
bo`yicha katalizlanadi: 
Bu reaktsiyaning erkin energiyasi juda kam o`zgaradi, shuning uchun u 
qaytar reaktsiyadir. 
5. Triozofosfatlarning o`zaro aylanishi. Glikolizning keyingi reaktsiyalarida 
2 ta triozofosfatdan faqat bittasi - glitseraldegid-3-fosfat ishlatilganligi uchun 2-
triozofosfat (digidroksiatsetonfosfat) ni glitseraldegid-3-fosfatga aylantiruvchi 
ferment zarur bo`ladi: 
6. Glitseraldegid-3-fosfatning 1,3-difosfoglitseratgacha oksidlanishi. Bu reaktsiya
glikolitik oksidoreduktsiya deb aytiladi va u juda muhim vazifani bajaradi, chunki 
unda faqat substratning oksidlanishi emas, balki energiyaga boy mahsulot ham 
hosil bo`ladi. Reaktsiya glitseraldegid -3-fosfatdegidrogenaza bilan katalizlanadi: 


143 
7. Fosfat guruhining 1,3-difosfoglitseratdan ADF ga o`tkazilishi. 1,3-
difosfoglitserat energiyaga boy birikma bo`lib, u ATF hosil bo`lishida ishlatiladi 
(birinchi glikolitik fosforillanish). Reaktsiya fosfoglitseratkinaza yordamida 
katalizlanadi: 
fosfoglitseratkinaza 
ADF
ATF 
8. 3-fosfoglitseratning 2-fosfoglitseratga izomerlanishi. Bu reaktsiyada 
fosfat guruhi 3-holatdan 2-holatga fosfoglitserat-fosfomutaza fermenti yordamida 
o`tkaziladi.
fosfoglitserat-fosfomutaza 
3-fosfoglitserat
Mg²

Reaktsiya qaytar bo`lib, erkin energiyaning biroz pasayishi bilan boradi va
Mg²
+
ionlarini talab etadi. 
9. 2-fosfoglitseratning fosfoenolpiruvat hosil qilib degidratlanishi. Bu 
reaktsiyada energiyaga boy bog` hosil bo`lib, enoilgidrataza fermenti ishtirokida 
quyidagi tenglama bo`yicha boradi: 
enoilgidrataza 
- H
2


C – OPO
3
H
2
HC – OH 
H
2
C – OPO
3
H

1,3-difosfoglitserat 
COOH 
HC – OH 
H
2
C – OPO
3
H

3-fosfoglitserat 
COOH 
HC – OH 
H
2
C – OPO
3
H

3-fosfoglitserat 
COOH 
HC – O PO
3
H
2
H
2
C – OH
2-fosfoglitserat 
COOH 
HC – O PO
3
H
2
H
2
C – OH
2-fosfoglitserat 
COOH 
HC – O ~PO
3
H
2
CH
2
fosfoenolpiruvat 


144 
10.Fosfat guruhning fosfoenolpiruvatdan ADF ga o`tkazilishi (2-glikolitik 
fosforillanish). Yuqori energetik birikma – fosfoenolpiruvat bu bosqichda 
substrat sifatida ATF hosil bo`lishida ishlatiladi. Reaktsiya piruvatkinaza 
yordamida katalizlanadi va Mg²+ ionlari ishtirokida boradi: 
piruvatkinaza 
ADF → ATF , Mg²

Fiziologik sharoitda reaktsiya qaytmas, chunki reaktsiya erkin energiyaning juda 
pasayishi bilan boradi. 
11.
Piruvatning laktatga qaytarilishi. Bu reaktsiya glikolizni yakunlovchi 
ferment – laktatdegidrogenaza ishtirokida quyidagi tenglama bo`yicha 
katalizlanadi: 
Laktatdegidrogenaza
NAD∙H + H
+
↔ NAD

Laktatdegidrogenazali reaktsiya qaytar. Odam va hayvon to`qimalarida 
LDG ning 5 ta izomeri bor.
Glikoliz jarayoni natijasida glyukozadan laktat hosil bo`ladi. Laktat 
moddalar almashinuvida piruvatga aylanishdan boshqa birorta biokimyoviy 
jarayonga kira olmaydigan “berk” modda hisoblanadi. Hujayrada laktat to`planib 
qolganda hujayra ichida pH o`zgarishi va glikoliz to`xtashi mumkin, shuning 
uchun laktat hujayradan metabolik “shlak” sifatida chiqarib tashlanadi. Ammo 
ba’zi bir organlarda, masalan yurakda u oksidlanadi va energetik modda sifatida 
foydalaniladi.

Download 3,82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   130   131   132   133   134   135   136   137   ...   275




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish