Jobasi: Tsink haqqinda mag’liwmat

Tsink

Jobasi:

1. 
   Tsink haqqinda mag’liwmat
   
2. 
   Tariyxi ham termin etimologiyasi
   
3. 
   Biologiyaliq ahmiyeti
   

Tsink

Tsink - Mendeleyev ximiyalıq element udayı tákirarlanatuǵın kestesiniń Iv-dáwir, ekinshi gruppachasida jaylasqan ximiyalıq element. Atom nomeri 30. Zn (latınsha Zincum) formulası menen belgilenedi. Ápiwayı element retindegi rux, normativ sharayatlarda kógildir-aq reńdegi mort metall bolıp, hawa tásirinde xiralashadi (sebebi onıń sırtı juqa rux oksid qatlamı menen oraladı ).

Tariyxı hám termin etimologiyasi.

Tsinktin mıs menen eritpesi áyyemgi Grekiston, áyyemgi Egipet, áyyemgi Indiya (vII ásir), hám de Kitayda (XI ásir) málim bolǵan. Biraq uzaq ásirler dawamında ruxni sap jaǵdayda ajıratıp alıwdı hesh kim bilmagan. Tek ǵana 1738-jılǵa kelipgine Angliyalıq Uilyam Chempion atlı qánige ruxni distillyatsiya usılında ajıratıp alıw jolin taptı. Ruxni sanaat kóleminde islep shıǵarıw da sol jıllarda jolǵa qoyılǵan. Uilyam Chempiondıń ózi 1743-jılda Bristol qalasında birinshi rux zavodın jumısqa túsirgen. 1746 -jılda Germaniyada da Andreas Marggraf tárepinen Chempionnikiga uqsas usılda rux alıw jolı kashf etildi. Chempionnan ayrıqsha túrde Marggraf ózi oylap tabıw etken rux alıw usılın barlıq tolıq maǵlıwmatları menen bayanlaıp baspa ettirgen. Usınıń sebepinen de ruxni áyne Marggraf kashf etken degen aljasıq túsinik qáliplesip qalǵan.

Ruxning xalıq aralıq atalıwı - Zinc formasında qollanıwı dáslepki para Teofast Paratsels (1493-1541) qálemine tiyisli " Liber Mineralum II" kitabında ushraydı. Shamalarǵa kóre bul termin kelip shıǵıwına kóre nemischa " zinken", yaǵnıy, " tishcha" (tishli dóngelektegi sıyaqlı ), " ásbaptıń tiske usaǵan bólegi" mánisine barıp taqalsa kerek.

Tábiyaatda tarqalǵanlıǵı.

Tábiyaatda ruxning 66 qıylı mineralı anıqlanǵan. Olardan eń keń tarqalǵanları sfalerit (ZnS), villemit (Zn2[SiO3]), kalamin (Zn4[Si2 O7] (OH) 2

•H2 O), onı sonıń menen birge gemimorfit dep da ataydılar, smitsonit (ZnCO3), franklit (ZnFe2 O4) sıyaqlılar bolıp tabıladı. Rux mineralları ishinde eń jaqsı úyrenilgani sfalerit, yaǵnıy, jalǵanshı rux mineralı bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı komponenti rux sulfidi ZnS bolıp, oǵan túrli qospalar qosılıwı menen, mineraldıń reńi tovlanib, ózgerip baradı. Bul mineraldı áyne ózi ekenin anıq biliwdiń qıyınshılıqlılıgınan ximikler oǵan " jalǵanshı" dep at beriwgen. Jalǵanshı rux mineralı basqa rux mineralların payda etetuǵın baslanǵısh mineral esaplanadi.

Jer qabıǵıdigi ruxning ortasha muǵdarı 8. 3

•10−3% ni quraydı. vulqanlardan qalǵan shógindilerinen ibarat jerlerde rux muǵdarı kóbirek (1. 3

•10−2 % ge shekem ); hám kerisinshe shor topıraqlı jerlerde kemrek (6

•10−3 % átirapında ) bolıwı anıqlanǵan. Rux suwda kóship juretuǵın element bolıp, usınıń sebepinen onı " suw emigranti" dep da ataydılar. Rux ásirese termal suwda, qorǵasın menen birgelikte kóship yuradi. Bunday suw oqadigan akvatoriyalarda ádetde sanaat áhmiyetine iye bolǵan iri rux sulfid shógindileri payda boladı. Rux sonıń menen birge jer astındaǵı suwlarida da kóp muǵdarda kóship yuradi hám shógindi payda etedi. Jer astı suwidagi ruxning shógiwine tiykarǵı sebep bóliwshi element serovodorod esaplanadı.

Rux - zárúrli biogen elementlerden biri bolıp tabıladı. Tiri organizmlerde ortasha 5

•10−4% rux statyası ámeldegi boladı.

Tiykarǵı kánleri.

Jáhán boyınsha ruxning eń úlken kánleri Avstraliya, Iran, Boliviya hám Kazaxstan aymaqlarında anıqlanǵan. Rux islep shıǵarıw boyınsha házirde Kitay birinshi orındı iyelep kelip atır. Jáhán rux islep shıǵarıw kórsetkishiniń shama menen 26% bólegi Kitay úlesine tuwrı keledi. Odan tısqarı, Avstraliya, Peru hám AQSH mámleketleri de buǵan baylanıslı jetekshiler sanasadı (olardıń ulıwma úlesi 25% átirapında ).

Alınıwı.

Rux tábiyaatda bólek halda uchramaydi. Onı 1-4% rux sulfid tutatuǵın polimetall kóndan qazib alınadı. Rudani selektiv flotatsiyalash jolı menen quramında 40 -60% rux tutqan rux konsentratlari alınadı (bul processda rudadagi yondosh metallar - qorǵasın, mıs hám ho kazolarning da konsentraciyası payda boladı ). Payda bolǵan rux konsentratni pechda qaynayotgan tuzda kuydiriladi. Nátiyjede rux oksidi (ZnO) alınadı. Processda rux sulfid quramındaǵı altıngugurtdan payda bolǵan altıngugurt gazı SO2 altıngugurt kislotası tayarlaw ushın jóneltiriledi.

Ruxni sanaatda tiykarınan eki qıylı usılda alınadı. birinshisi pirometallurgik usıl bolıp, bunda kúydirilgen rux konsentratni 1200-1300 °C temperaturada koks yamasa, kómir jardeminde tiklenedi. Lekin bul usılda alınǵan rux quramında 3% átirapında qospalar (tiykarınan kadmiy) ámeldegi bolıwı múmkin. Bunday ruxni taǵı qosımsha qayta islew arqalı, sap rux (99. 95% rux) jaǵdayına keltiriw múmkin. Bul bolsa islep shıǵarılıp atırǵan ruxning ózine túser bahası qımbatlaw bolıwına sebep boladı.

Házirde jáhán kóleminde keń tarqalǵan rux alıw usılı bul - elektrolitik (gidrometallurgik) qayta islew usılı bolıp tabıladı. Bunda kúydirilgen rux konsentratiga altıngugurt kislotası menen ishlov beriledi hám qorǵasın yamasa viniplast vannalarda elektroliz etiledi. Bul processda rux elektroliz vannadagi alyuminiy katodda toplandı. Jıynalıp qalǵan ruxni ajıratıp alınadı hám induksion pechda eritib, quyma holiga keltiriledi. Bul usıl menen alınǵan rux quramınıń sofligi (ruxning ulıwma muǵdarı ) 99. 95 % ni quraydı. Konsentratdagi ruxning ajıratıp alıw natiyjeliligi de elektrolitik usılda talay joqarı, yaǵnıy, 93-94 % boladı. Konsentratda qalǵan qaldıq ruxdan bolsa rux kuporosi alıw ushın paydalanıladı.

Fizikalıq ózgeshelikleri.

Sap haldaǵı rux, talay mayısqaq, aǵıw -gúmissimon reńli metall. Kristall torı geksagonal formada boladı. Bólme temperaturasında talay mort halda boladı. Egilganda kristalllarınıń súykelisiwinen shıǵıs qirsillagan dawıs esitiledi. 100-150 °C temperaturalarda rux júdá mayısqaq bolıp qaladı. Júdá az muǵdarlı qospalar da ruxning mortlıǵın keskin asırıp jiberedi.

Ximiyalıq ózgeshelikleri.

Rux - amfoter birikpeler payda eta alatuǵın ádetiy metallardan biri bolıp tabıladı. ZnO hám Zn (OH) 2 ruxning amfoter birikpeleri esaplanadi. Standart elektrolitik potensialı? 76 v bolıp, standart potensiallar qatarında temirden aldın jaylasqan. Kúshli qızdırılǵanda amfoter aq oksid ZnO payda etiw menen janadı. Hawada rux juqa oksid qatlamı menen qoplanib qaladı :

2 Zn+O2? 2 ZnO

Rux oksidi kislotalar menen de hám sıltı menen de Reaksiyaǵa kirisiwa aladı :

ZnO+2 HCl? ZnCl2+H2 O

ZnO+2 NaOH+H2 O? Na2[Zn (OH) 4]

Qızdırılǵanda rux galogenler menen reaksiyaǵa aralasıp, galogenidalar payda etedi ZnHal2. Rux fosfor menen birgelikte fosfidlar (Zn3 P2 hám ZnP2); altıngugurt, tellur, selenlar menen bolsa xalkogenidlar (ZnS, ZnSe, ZnSe2 hám ZnTe) payda etedi.

vodorod, azot, uglerod, kremniy hám bar elementleri menen rux tikkeley reaksiyaǵa kirispeydi. Rux nitrid (Zn3 N2) rux hám ammiakning 550-600 °C temperatura daǵı reaksiyası arqalı alınadı.

Qollanılıwı.

Taza ruxdan kemde-kem ushraytuǵın metallarni qayta tiklew ushın paydalanıladı. Sonıń menen birge, rux keyinirek affinaj jolı menen qayta islenetuǵın gúmis hám altındı intermetallidlardan ajıratıp alıwda isletiledi. Odan polat konstruksiyalar, trubalar hám ho kazolarni rux qatlamı menen orawda júdá keń paydalanıladı. Bunda rux polattı dárz ketiw, tat basıwdan saqlaydı.

Rux eń keń qollanılatuǵın tarawdıń bul - tok dárekleriniń ximiyalıq túrleri bolıp tabıladı. Yaǵnıy, rux akkumulyatorlar, batareykalar tayarlawda júdá keń qollanıladı. Sonıń menen birge rux plastinalaridan kóp adadli baspa baspalar daǵı illyustratsiyalarni basıwda, yaǵnıy poligrafiyada paydalanıladı. Elektronika sabıw qalayları quramına da, eriw temperaturasın turaqlılashtirsh ushın rux qosıladı. Keri jaǵdayda, bul japsar orınların elektr úskeneler qıziganda erip qalıwı múmkin. Rux oksidi bolsa aq boyaw óndiriste isletiledi.

Rux - latunning eń zárúrli komponenti bolıp tabıladı. Ruxning alyuminiy hám magniy menen eritpeleri áp-áneydey mexanik sapalarǵa iye bolıp, olardı eritiw hám quyılıw da salıstırǵanda ańsat bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen ruxning bul eritpelerinen mashinasozlikda detallarning anıq quymaların tayarlawda keń paydalanıladı. Ruxning sulfidi, telluriti, selenidi hám fosfidi mikroelektronikada júdá keń isletiletuǵın yarım ótkeriwshiler bolıp tabıladı. Rux sulfidi sonıń menen birge kóplegen lyuminoforlarning strukturalıq bólegi boladı. Rux fosfididan kemiriwshilerge uwlı zat retinde de paydalanıladı. Optikalıq shıyshelardı tayarlawda rux selenidni qóllaw arqalı, linzaning orta infraqızıl diapazon daǵı jutıw koefficiyentin turaqlılastırıw múmkin.

Biologiyalıq áhmiyeti.

voyaga jetken adam organizminde shama menen 2 gramm átirapında rux statyası ámeldegi boladı hám ol tiykarınan bulshıq etlerde, bawırda, hám de as qazan astı bezinde boladı. Organizmdegi 400 den artıq fermentler quramında rux anıqlanǵan. Olar arasında peptidlar, beloklar hám quramalı efirlarni katalizlovchi, aldegidlar payda etiwshi, DNK hám RNK polimerizatsiyasini katalizlovchi zárúrli fermentler bar. Quramında rux ámeldegi bolǵan fermentler ishinde eń tereń úyrenilgani karboangidraza bolıp, ol ózinde 260 qıylı aminokislota qaldıqları tutadı. Bul ferment qan daǵı eritrositlar quramında boladı hám karbonat angidriddiń organizmden shıǵarılıwına xızmet etedi. Rux sonıń menen birge, organizmde er adamlıq gormonlari hám er adam urıwınıń islep shıǵarılishida úlken orın tutadı, E vitaminining sińiwine xızmet etedi, er adamlar daǵı prostata beziniń normativ iskerligi ushın zárúrli áhmiyetke iye boladı. Rux elementi organizmdegi insulin, testosteron, sıyaqlı anabolik gormonlarning sintezida qatnasadı.

Azıq awqat ónimlerinde de rux statyası salıstırǵanda kóp muǵdarda boladı. Insan tutınıw etetuǵın azıq elementlar ishinde eń kóp rux statyasına iye ónimler qatarına qabaq urıwınıń túyiri, ustritsa, kunjut hám ayǵabaǵar pıstesi kiredi. Bunnan tısqarı, gósh, pishloq, sulı jarması, dukkaklilar, hám de shokolad quramında rux kóp boladı. Rux birpara metalllı suw quramında da ushraydı.

Organizmde rux jetiwmasligi júzege kelse, qatar unamsız jaǵdaylar kórinetuǵın bóle baslaydı. Olar arasında, rux jetiwmasligiga dus kelgen adamdıń tez asabiylashadigan bolıp qalıwı, tez sharshawı, yad susayishi, kóz nurınıń xiralashishi, insulin muǵdarınıń tómenlewi sıyaqlılar ayqın kórinetuǵın boladı. Bul bolsa salamatlıqqa saldamlı qáwip tuwdırıwı hám kesellanishga alıp keliwi múmkin.

Organizmde rux muǵdarın bahalaw ushın qánigeler shash talshıǵı hám qan sarısuwınan paydalanadılar.

Ruxning organizm ushın zıyanlı ózgeshelikleri de bar. Eger organizmge rux duzları, ásirese rux xloridi hám sulfati dawamlı kelip túsip tursa, odaǵı Zn2+ ionlarınıń júzimsik ózgesheligi sebepli saldamlı záhárleniw jaǵdayın júzege keltiriwi múmkin. Rux sulfati ZnSo4 kúshli záhárleniwdi keltirip shıǵaradı. Ol azıq-túlik ónimlerin ruxlangan ıdıslarda saqlaw arqalı xojalıq sharayatta da payda bolıwı múmkin. ZnSO4 menen záhárleniw az qanlılıq, fizikalıq rawajlanıwdan orqada qalıw hám hátte biypushlıqqa da alıp keliwi múmkin.