Jobası: Kirisiw Jumıstıń maqseti hám wazıypaları Temanıń izertleniw jaǵdayı Tiykarǵı bólim I bap. T. Jumamuratov shıǵarmalarında qaratpa aǵzalardıń qollanılıwı

1.3.Qaratpa aǵzalardıń duzilisi

Qaratpalardı dúzilisine qaray jay qaratpalar hám keńeytilgen qaratpalar dep eki toparǵa bólip qarasaq boladı.

Qaraqalpaq tilinde qaratpalardıń dúzilisi boymsha jay qaratpalar jiyi qollanıladı. Shayır shıǵarmalarında jay qaratpalar dúzilisi jagman túbir, dórendi, qospa sóz formasmdaǵı atlıq hám atlıqlasqan sózlerden bolıp, olar atlıqtıń birlik, kóplik sanlarında, tartim jalǵawh formasmdaǵı atlıq hám athsqan sózlerden bolıp, olar atlıqtih birlik, kóplik sanlarında, tartım jalǵawlı formalarında qollanılǵan. Mısalı:

Tilewbergen, sulıw ediń jasıńda,

Nege sonsha joǵaltıpsań kórkińdi? (“Báhárde gúl”, 52-bet)

Minekey dáwran, xalayıq,

Qádirleymen baxıttı. (“Ómirimniń hár kúni”, 64-bet)

Geyde jay qaratpalarǵa -ay, -aw janapaylan dizbeklesip kelgen jaǵdaylarda ushırasadı.

Mısalı:

Bew qızım-aw, juwmapsań ǵoy shaması,

Asqan góshińniń joq hesh bir mazası!? (Tórtlikler, 14-bet)

Keńeytilgen qaratpalar quramı jaǵınan ózine qatnaslı sózler menen keńeyip keledi. Keńeytilgen qaratpalardıń quramındaǵı sózler, kobirek anıqlawısh hám ayqınlawısh wazıypaların atqaradı. Mısalı:

Dápingendey seniń qanday kúshiń bar,

Shuǵıl jora, talantlıǵa ishiń tar. (Tórtlikler, 19-bet)
Nápsi qulı, áy biydáwlet qaraǵım,

Júz gramǵa qızarsa da qulaǵıń. (Tórtlikler, 30-bet)

Háliń neshik, háy ishewik, qalaysań,

Óz úyile saldıń talay ılaysań. (Tórtlikler, 37-bet)

Bul mısallardaǵı qaratpalar kelbetlikler menen atlıqlardıń dizbeklesiwinen bolǵan keneytilgen qaratpalar.

Qaratpalar óz ayqınlawıshlarına iye bolıp keledi. Ayqınlawıshlı qaratpalar menshikli adam atları, ǵalabalıq atlıqlar menen tuwısqanlıq qatnas, húrmet, laqap, kásip, dáreje t.b. máni bildiriwshi atlıq sózlerdiń dizbeginen boladı:

Doslarıń júr emin-erkin dem alıp,

Shayır dostım, hár adımıń jańalıq. (Tórtlikler, 19-bet)
Tilewbergen shayır jora, harma, - dep,

Gey bir doslar sorasadı jaǵdaydı. (“Gáwhár júrek”, 54-bet)

Poeziyalıq shıǵarmalarda bir intonaciya basimında aytılǵan atlıq sózler menen feyil hám geypara basqa da sózlerdiń dizbeklesip keliwine bolǵan keńeytilgen qaratpalar ushırasadı. Mısalı:

Kelshi, janım, sóyleseyik waqıt mol,

Jaslıq – kózdiń rawshanı, baxıt ol. (“Jas shayırǵa”, 233-bet)

Kórkem dóretpelerde qaratpa aǵzalar shaqırıw, úndew mánilerin bildiretuǵın ay, hay, ha, haw t.b. tańlaq sózler menen qatar kelip te qollanılǵan. Bunday tańlaq sózli kelgen qaratpalar qaratıw, shaqinw, jekiriniw t.b. mánilerdi anlatip kelgen. Olar intonaciyalıq jaqtan eki turli kóriniste bolıp, qurami jaǵınan da ózgeshelikke iye qaratpalar.

Shaqırıw, úndew mánisindegi tańlaq sózler qaratpalar aǵzalar menen bir intonaciya basimda aytılıp, sol qaratpalarǵa shaqırıw, qaratıw mánisinde ǵana qosımsha janapaylıq mani berip kelgende óz aldına mani ayırıwshılıq belgige iye bola almaydı:

Háy qız, jıldam shıra sóndir!

Bizler sonday asıǵıspız (79-bet)

Bundaǵı tańlaq sózler qaratpa mánisindegi kelgen atlıq sózlerge ústeme mani beriwshi janapaylıq xızmet atqanp, qaratpa aǵzaǵa qaratıw mánisin juklew menen qatar, emocional-eksperessivlik mani berip tur.

Bul gáplerde hey, haw, hay tańlaq sózleri gáp ishinde intonaciyalıq jaqtan ayrimlanıp, óz aldıńa qaratpa wazıypasında kelgen. Olardıń ekewiniń manilik jaqtan bir-birine qatnasip qospalanıp aytihwi gáptin uhwmalıq mazmunma otkirlik, emocional-eksperessivlik tús berip tur.