Jobası: Kirisiw Jumıstıń maqseti hám wazıypaları Temanıń izertleniw jaǵdayı Tiykarǵı bólim I bap. T. Jumamuratov shıǵarmalarında qaratpa aǵzalardıń qollanılıwı

Ǵalabalıq atlıqlardan bolǵan qaratpalar

Qaratpalar adam mánisindegi tuwısqanlıq atamalardı bildiriwshi ǵalabalıq atlıqlardan boladı. Mısalı:

Qızbaymız, aǵa, dúnyaǵa, malǵa,

Ondaydı hasla kewlińe alma! (“Ushırasıw”, 9-bet)

Ana, qatar-qurbı qayda?...

Kóz aldına elesledi. (76-bet)

Tańlaqlardan bolǵan qaratpa aǵzalar. Qaratpa aǵzalar basqa sóz shaqaplarınan bolǵanı sıyaqlı tańlaq sózlerden de bildiredi. Túrkiy tilleri ishinde ayırım qazaq hám uygir ilimpazlarınm miynetlerinde tańlaq sózlerdiń qaratpa aǵza xızmetinde qollanılıwı, qaratpalar kúshli emocionallıq mani bildirip kelgende ǵana, tańlaq sózler menen bir qollanılatuǵınm kórsetedi. Bul tuwrali M.Dawletov: «Tańlaqlar barlıq jagdayda qaratpa wazıypasında kele bermeydi. Tek qaratıw, shaqinw mánisin bildiriwshi hay, áy, he sıyaqlı tańlaq sózler ǵana adam atları menen qatar qollanılıp, qaratpa xızmetin atqaradı. Tańlaqlardıń basqa túrleri qaratpa wazıypasındaǵı atlıqlar menen qatar qollanılǵam menen, qaratpa wazıypasındaǵı atlıqlar menen qatar qollanılǵanı menen, qaratpa aǵza bola almaydı. Olar tek gápke har turli emocionallıq máni beriwshi óz aldına gáp aǵzası - kiris aǵza wazıypasın atqaradı”⁸,- dep pikir juritedi. Shayır T.Jumamuratov shıǵarmalarında hay, ha sıyaqlı tańlaqlar adam atları menen qatar qollanılıp sóylewshiniń sózi qaratilǵan zat mánisin bildiredi.

Tańlaq sózler basqa sózler menen qatar kelip, qaratpa xızmetinde qollanıladı. Bunday jagdayda tańlaqlar qaratpa aǵzalarǵa kúsheytiwshi mani beriwshi janapaylıq xızmet atqarip turadı, yamasa qaratpalardıń emocionallıq mánisin kúsheytedi:

Tańlaq sózler qaratpalar menen qatar qollanılǵanda intonaciyalıq jaqtan ayinmlanıp kelip, qaratpalardıń mánisin kúsheytiwshi, emocional máni beriwshi janapaylıq xızmet atqanp keledi. Mısalı:

Áy ana, bilemen, tilegimdeseń,

Mudamı sen meniń júregimdeseń (70-bet)
Háy qız, jıldam shıra sóndir!

Bizler sonday asıǵıspız (79-bet)

Bul mısallarda o, ay, hay, hay sıyaqlı tańlaqlar ózinen songi qaratpanm mánisin kúsheytip, oǵan shaqinw, un shıǵariw mánisinde qosımsha mani berip tur.

1.2.Qaratpalardıń leksika-semantikalıq turleri

Qaratpalar sóylewshiniń sózine qatnaslı adam yamasa basqa bir obyektlerdi bildiredi. Olar tiykarman, leksika-semantikalıq jaqtan adam yamasa adamǵa qatnaslı sózler, janlı hám jansız predmetler, tabiyat qubılıslarınıń atamalarına qatnaslı bolıp keledi. Usı sıyaqlı qaratpalar leksika-semantikalıq ózgesheliklerine qaray, adamǵa qatnaslı qaratpalar, janlı maqluqlarǵa qatnaslı qaratpalar, jansız predmet, tabiyat qubılıslarına qatnaslı qaratpalar bolıp bolinedi.

1.