Joba: Kirisiw

Kirisiw. Ximiya tabiyiy panler qatarna kiredi. 01 zatlardin quramin, duzilisi, qasiyetleri ham ozgeriwleri, sonday-aq, bul ozgerisler natiyjesinde payda bolatugin hadiyselerdi uyrenedi. Ximiyamn waziypalarman biri—zatlardi, olardin qasiyetlerin uyreniw ham bul zatlardan awil xojaliginda, sanaatta, medicinada qanday maqsette paydalamw mumkinligin aldin ala aytip beriw bolip tabiladi. Demek, ximiyaliq elementler, olardin qasiyetleri, zatlardin ozgeriwshenligi ham bul ozgerisler natiyjesinde payda bolatugin hadiyseler haqqindagi pan. Ximiya frzika, geologiya ham biologiya siyaqli tabiyiy panler menen tigiz baylamsli. Hazirgi waqitta ximiya menen geologiya ortasinda geoximiya pani, ximiya menen biologiya ortasinda tiri organizmlerde juz beretugin ximiyaliq proceslerdi uyrenetugin bioanorganikaliq, bioorganikaliq ham biologiyaliq ximiya panleri payda boldi. Ximiyanin bolimlerinin biri bolgan uliwma ximiya insan iskerliginin en ayyemgi tarawi bolip esaplanadi. Zatlardin qasiyetlerin teren uyrenip, onnan insan omirinin parawanligi jolinda paydalamw bugingi kimnin tiykargi maselelerinin biri bolip tabiladi. Hazirgi waqitta uliwma ximiya xaliq ham awil xojaliginui barliq tarawlarma kirip barmaqta. Bunda paydali qazilmalar qazip aliw, metallar ham xalrq xojaligina zarur bolgan metallardin eritpelerin islep shigiwda ximiyamn jetiskenliklerinen ken paydalamlmaqta. Awrl xojaligimn onimdarliligi da kop tarepten ximiya sanaatina baylamsli. O’simliklerdi ziyankeslerden qorgaw da ximiya sanaatinin onimi natiyjesinde amelge asinlmaqta. Sonday-aq, qunlis materiallari, sintetikaliq gezlemeler, plastmassalar, boyawlardi juwiw qurallan, dari-darmaqlar islep shiganwda da ximiyamh ahmiyetli orm bar. Keleshektegi tajiriybeli qanige ximiya paninin tiykarlarm teren iyelegen boliwi kerek. Bizdinda bugingi referat jumisimiz qurilis materiyallarinda ken isletiletin gerpish bolip onin qanday islep shigariliwi ham ekologiyaga etetin aseri haqqinda is ketedi.

Tiykargi qisim. Xalıq dáramatlarınıń izbe-iz ósiwi trend mulkni ushın baratırǵan talap keledi, qurılıp atırǵan sonday-aq. Bul tendentsiya qurılıs materialları bahasın bir waqtıniń ózinde artpaqtası menen birge. Bul sebep, biznes ushın, qurılıs materialları islep shıǵarıw menen baylanıslı, Bul jaqsı paydalı bolıwı múmkin. Onıń ushın, siz birpara háreketlerdi ámelge asırıw jáne bul tarawda biznesti júrgiziw barlıq názik ámel qılıw kerek.

eń kóp terilgen-keyin materiallar biri gerbish bar, jáne onıń islep shıǵarıw ushın bir zavod ashıw (Bul mini-kárxana ashıw jaqsı bolıp tabıladı, Bul kishi baslaw ushın kóp kapitalın ótedi, sebebi), Daslep siz tiyisli gerbish islep shıǵarıw rejesin ámelge asırıw hám soǵan uqsas kommerciya joybarın jumısqa túsiriw múmkinshiliklerin esaplaw ushın kerek.Respublikamızda diywalbop ılaydan islengen ıdıs materiallar islep shıǵarıw quwatların asırıw, “2019 jıl - Aktiv investitsiyalar jáne social rawajlanıw jılı” Mámleket programmasın orınlaw maydanınan qabıl etilgen qararlar, bul máselede bir qatar wazıypalardı orınlawdı talap etedi. Bularǵa jańa kárxanalardı qurıw hám islep turǵanların modernizaciyalaw, ónim islep shıǵarıw ushın talap etiletuǵın sarp etiw-ǵárejetleri azayıwın hám de tayın ónim bahasınıń arzanlashuviga múmkinshilik jaratıwshı zamanagóy energiya tejeytuǵın texnologiyalardı qollanıw etiwge itibar beriw sıyaqlı máselelerdi keltiriw múmkin. Sapalı diywalbop qurılıs materialları islep shıǵarıw kólemlerin kóbeytiw hám turaq-jaylar, ásirese, awıllıq jaylarında jay qurıp atırǵan xalıqtıń artıp baratırǵan talapehtiyojini jáne de tolıqlaw qandırıw ushın Respublikamızda arnawlı programma islep shıǵılıp, ámelde engizila baslandı [4].

Ilimiy dereklerde diywalbop ılaydan islengen ıdıs gerbish óndiriske tiyisli jetkilikli dárejede maǵlıwmatlar bolıp, bunda, tiykarınan, gerbish ónimi gilsimon sheki onimlerdi qayta islep, yarımquruq yamasa plastik usıllarda qáliplab, qurıtıp, joqarı temperaturalarda pısırıw esabına alınadı [6].

Insaniyattıń dáslepki islep shıǵarıw ónimlerinen biri bolǵan ılaydan islengen ıdıs gerbish islep shıǵarıw búgingi kúnde de izertlew ob'ekti retinde qaralıp atır hám rawajlanıwlashtirilmoqda. Islep shıǵarılıp atırǵan ónimlerdiń fizikalıq-mexanik, dekorativ-texnikalıq, ekspluatatsion ózgeshelikleri tolıqlıǵınsha mámleket ulgileri talaplarına juwap beredi dep búydew qıyın. Keyingi jıllarda gerbish óndiriste bir qatar máseleler payda boldıqı, olar gápine sapalı sheki onim rezervleriniń azayıp ketiwi, gerbish ústlerinde “aq daqlar” dıń payda bolıwı, energiya sarpiyoti tárepinen serxarajatliligi sıyaqlılardı keltiriw múmkin. Respublikamizning ayırım aymaqlarında islep shıǵarılıp atırǵan ılaydan islengen ıdıs gerbishlerdiń ayırım ózgeshelikleri mexanik bekkemlik kórsetkishi tómen, suw shimuvchanligi joqarı, suwıqqa shıdamlılıǵı tómen, tuzli hám suwlı ortalıqlarǵa sabırlılıǵı talapǵa juwap bermeydi, qóllaw processinde ústlerinde “aq daqlar” payda bolıwı menen birge, islep shıǵarıw sistemaları kóp energiya tutınıw etetuǵın, kóp jıllar dawamında paydalanıwda bolǵan úskene hám úskeneler tiykarında alıp barılmaqta. Ayırım islep shıǵarıw kárxanalarında pısırıw rejimi tuwrı tashkil etilmegeni sebepli úlken muǵdarda gerbish toshqollari payda bolıwı gúzetilip atır. Sonıń menen birge, gerbishtiń ıssılıq ótkezgishligi hám de salmaǵınıń joqarılıǵı sebepli, olardan kóp qabatlı úylerdi qurıwda paydalanıw shegaralanıp atır. Gerbishtiń sapa kórsetkishlerin saqlaǵan halda, salmaǵın jeńillestiriwge, ıssılıq ótkezgishligin kemeytiwge qaratılǵan ilimiy-ámeliy jumıslar úlesi kamligi sezilib qalıp atır.

Diywalbop ılaydan islengen ıdıs gerbish óndiriste sırt el tájiriybesi tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar ilimiy-texnikalıq hám ǵalabalıq baspalarda úzliksiz yoritilib barılmaqta. Atap aytqanda, L. A. Kroychuk Kitay Xalıq Respublikasında gerbish hám cherepitsa óndiriste qollanilayotgan innovciyalıq texnologiyalardıń unamlı qásiyetleri boyınsha toqtalıp ótken [5]. Avtor bul ilimiy maqalasında Kitayda gerbish hám cherepitsa óndiriste qanday sheki onim hám texnogen resurslar qollanıwı, islep shıǵarıw usılları jáne bul tur ónimge bolǵan talap tuwrısında tolıq maǵlıwmat bergen.

Baltırov A. S., Zolotova P. P., hám basqalar Rossiya mámleketinde ılaydan islengen ıdıs ónimler islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan saz topraqlar tuwrısında maǵlıwmat bergenler [7].

Ílaydan islengen ıdıs gerbish óndiriske mólsherlengen zamanagóy úskene hám úskenelerdiń jańa áwladı haqqında maǵlıwmat Kroychuk L. A. baslıqlıǵıdaǵı gruppa tárepinen analiz etilgen. Bunda, tiykarınan, ılaydan islengen ıdıs gerbish óndiriske mólsherlengen kishi kólem degi sexlardıń texnikalıq ekonomikalıq kórsetkishleri hám úskeneleniwi boyınsha maǵlıwmatlar bayanlaingan [8].

12 Tiykarınan, ayırım sanaat shıǵındıların ekilemshi sheki onim retinde qóllaw energiya hám resursların tejew imkaniyatın beriwi belgilengen [16].

Basqa bir izertlew jumısında quramında SaO muǵdarı joqarı bolǵan (19% ten joqarı ) kúl hám mikrokremnezemni qollap, nátiyjeli diywalbop ılaydan islengen ıdısa alıw usılı bayanlaingan. Alınatuǵın ónimdiń ózgesheliklerin ózgertiw ushın massa quramına alyuminiy islep shıǵarıw sanaatı shıǵındısı - quramında ftor saqlawshı shıǵındınan 10 -15% kirgiziw usınıs etilgen.

Plastiklik ózgesheligi kem bolǵan massa quramın jetilistiriw esabına alınatuǵın ónimdiń sapa kórsetkishlerin asırıw maqsetinde [24] derek avtorları massa quramına 30% ańsat suyıqlanıwshı plastik giltuproqdan qosıwdı usınıs etiwgen. Bunıń ornına bolsa ılaydan islengen ıdıs gerbishtiń barlıq paydalanıw ózgeshelikleri jaqsılanganligi belgilengen.

Yu. v. Smirnov tárepinen ılaydan islengen ıdıs gerbishtiń sapası hám islep shıǵarıw sistemasın jetilistiriw maydanınan pikir bildirilip, ónim sapasına tásir etiwshi bir qatar faktorlar analiz etilgen [17]. Bul faktorlar qatarına sheki onim sapası jáne onı rezerviniń texnikalıq hám geologik úyrenilganligi, islep shıǵarıwdıń texnologiyalıq reglamentınıń quramalılıǵı, qollanilayotgan úskene hám apparatlardıń paydalanıw dárejesi, jumısshı -xizmetkerlerdiń ilmiy tájriybe-kónlikpeleri sıyaqlılar kiritilgen.

Derekte [22] Germaniyada ılaydan islengen ıdıs gerbish hám cherepitsa óndiristiń jańa keleshekleri tuwrısında maǵlıwmatlar keltirilgen. Ol jaǵdayda islep shıǵarıwdı irilestiriw hám avtomatlastırıw, qayta islew úskenelerin jetilistiriw, energiya sarpiyotlarini kemeytiwge tiyisli usınıslar berilgen. Diywalbop materiallar alıw tájiriybesinde keyingi jıllarda kóbirek itibar gewekli gerbishler óndiriske qaratılǵan bolıp, bunda bir waqtıniń ózinde eki wazıypanı tarqatıp alıw názerde tutıladı : pishuvchanlik ózgeshelikin jaqsılaw, bul, óz gezeginde, mexanik bekkemlik shegarasınıń asıwına, ekinshiden, geweklikti asırıw, bul bolsa kólemiy massanı hám bekkemliktiń azayıwına alıp keledi, nátiyjede gerbishlerdi teriwde olardıń óz-ara birigiwin támiyinleydi.

Respublikamızda mexanik bekkemlik shegarası joqarı estetik qásiyetleri jaqsılanǵan, ximiyalıq turaqlı gerbish islep shıǵarıw múmkinshilikleri joqarı bolıp tabıladı. Atap aytqanda, Respublikamız tapda gerbish óndiriske jaramlı bolǵan sheki onim rezervlari júdá kóp bolıp, olar menen bir qatarda texnogen sheki onimler [23] suw bazaları il yotqiziqlaridan [24], saztuproq [25] hám qumli saztuproqdan paydalanıw maqsetke muwapıq. Gerbish ústlerinde “aq daqlar” ni payda bolishini aldın alıwda gerbishni pısırıw rejimin tuwrı tańlaw hám qaytaruvchilardan paydalanıw unamlı nátiyje beriwi múmkin.

Energiya hám resursların tejewge qaratılǵan texnologiyalıq islenbelerdi islep shıǵıw búgingi kúndegi dúnya ámeliyatında alıp barılıp atırǵan ilimiy hám ámeliy izertlewler ishinde ústin turatuǵın jónelislerden biri esaplanadı. Ílaydan islengen ıdıs gerbish óndiristiń resurs puxtalıǵı dástúriy sheki onimlerdi traditsiyaǵa tán bolmaǵan sheki onimler menen almastırıw menen bahalanıp atır. Bunda, tiykarınan traditsiyaǵa tán bolmaǵan sheki onimler retinde texnogen sheki onimlerden paydalanıwǵa úlken itibar menen qaralıp atır. Atap aytqanda, v. v. Inchik hám basqalar tárepinen daǵaza etilgen ishda ılaydan islengen ıdıs gerbish alıwda resursların tejew maqsetinde jańa quram islep shıǵılǵan. Islep shıǵılǵan massa quramı tómendegi komponentlerdi óz ishine aladı (mass, %): giltuproq - 83, 0-87, 0; kómir - 2, 5- 3, 5; aǵash qipig'i - 4, 0-5, 0; neft qudıqların burawlawda payda bolıwshı quramında barit saqlawshı shıǵındınan - 4, 0-5, 0; polat eritiwde payda bolıwshı shıǵındı - 4, 0-5, 0. Bul quram tiykarında alınǵan ılaydan islengen ıdıs gerbishler ústlerinde “aq daqlar”ning payda bolmasligi kórsetilib ótilip, túrli reńlerde alınǵan ónimler ózleriniń fizikalıq-mexanik kórsetkishleriniń joqarılıǵı menen basqalarınan parıq etiwi belgilengen. Resurs hám energiyatejamkor texnologiyalardı qóllaw esabına sapalı ılaydan islengen ıdıs gerbish alıwda onı pısırıw processinde massa quramına uglerod saqlawshı birikpelerdi, ıssılıq elektr stansiyaları kúli, metallurgiya toshqollarini qosıw yamasa pısırıw processinde bug'dan paydalanıw yoxud oksidleytuǵın -qaytarıwshı ortalıqlardı payda etiw arqalı erisiw múmkinligi dereklerde bayanlaingan. Ańsat suyıqlanıwshı qumli saztuproqlar tiykarında ılaydan islengen ıdıs ónimler alıwda massa quramına gerbish forması ólshemlerin ózgeriwin kemeytiriwshi qosımshalardı qosıw esabına pısırıw temperaturası aralıǵın keńeytiw múmkin. Bul haqqında [24] derekte maǵlıwmat aytılǵan, oǵan kóre, pısırıw temperatura aralıq ma`nisin keńeytiw ushın massa quramına texnogen shıǵındı - sıltılı birikpeler kóp bolǵan kaolinlarni qosıw múmkinligi belgilengen. Sonıń menen birge, resurstejamkorlik maqsetinde avtorlar ılaydan islengen ıdıs gerbish massası quramına 2, 0-20% muǵdarında elektrofarfor óndiriste payda bolǵan shıǵındılardı maydalap qosıwdı usınıs etiwgen. Bunıń esabına olinayotgan ónimdiń suw shimuvchanlik kórsetkishiniń azayıwı, mexanik bekkemlik shegarasın asıwı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar belgilengen. Avtorlar usınıs etken texnologiyalıq sheshim tiykarında qısılıw daǵı bekkemlik shegarası 13, 0-22, 1 MPa, kólemiy salmaǵı 1794-1809 kg/m 3, suw shimuvchanligi 8, 1-13, 5% ga teń bolǵan sirt ústlerinde “aq daqlar” bolmaǵan ılaydan islengen ıdıs gerbish alıw múmkinligi anıqlanǵan [25]. Gerbish óndiriste no'ananaviy sheki onimlerden paydalanıw, ónimli hám zúráátli topraqlardıń tejalishiga alıp keliwi múmkinligi tuwrısında maǵlıwmatlar bir qatar dereklerde aytılǵan. Atap aytqanda, dástúriy sheki onimlerdi tejewge tiyisli bir qatar ilimiy jumıslar ámeldegi bolıp, olarda tekǵana sanaat shıǵındıları, bálki suw bazaları illaridan paydalanıw múmkinligi belgilengen. Saz yotqizig'iga 3300 C temperaturada ishlov berip ızǵarlıǵı 4-12% li bolǵan ılaydan islengen ıdıs massa tayarlaw jáne onı qáliplew esabına sapalı gerbish alıw múmkinligi tuwrısında maǵlıwmat aytılǵan [24]. Z. X. Ílayıqova, Z. M. Quryazov hám basqalar tárepinen alıp barılǵan bir qatar ilimiy-izertlew jumıslarında Ózbekstanda jaylasqan Pachkamar, Ga teń bolǵan reńsiz, sarg'ish hám gúńgirt reńdegi shıyshelardıń payda bolishini kórsetken. Diywalbop hám kislotabardosh ılaydan islengen ıdıs buyımlar dúzilisinde ólshemleri 10 -6 -10 -7 m bolǵan geweklerdi qáliplesiwi qáwipli esaplanadı. 10 -7 m den kishi bolǵan gewekler onsha qáwipli esaplanbaydı, sebebi olarda suw jıynalmaydı. Avtorlarınıń pikirine kóre, 10 -4 -10 -5 m ólshem degi gewekler rezerv gruppaǵa bóleklengen. Rezerv gewekler ishine suw jıynalısı processinde suwdiń kólemiy keńeyiwine múmkinshilik boladı hám sezilerli dárejede bolmaǵan gidrostatik basımdıń payda bolıwı gúzetiledi [28]. Ílaydan islengen ıdıs buyımlarda geweklerdiń ólshemleri boyınsha bólistiriliwin úyreniwde texnikalıq ádebiyatlarda aytılǵan ólshemlerdi anıqlawǵa múmkinshilik jaratıwshı sınaptı sıńırıw usılın keltiriw múmkin. Bul usılǵa qaray, gewekler ishine sınaptı jıynalısı processinde, yaǵnıy toldırılıw processinde kapilyar qarsılıqlardı engish ushın sarp etiw bolatuǵın basım ma`nisi anıqlanadı. Gerbishni pısırıw procesi aparıwda, massa quramında suyıq fazanı payda etiw jáne bul faza qattı bóleksheler átirapında yoyilib olardı óz-ara bir-biri menen baylanıstırıp cementlengen sistemalardı payda etiwi ónim sapasın jaqsılawǵa alıp keliwi, energiya hám resursların únemlep atır hám de ónim sapasın jaqsılawda pısırıw procesin analiz qılıw oǵırı zárúrli orın tutıwdan gúwalıq beredi. Ílaydan islengen ıdıs buyımlardı alıwda júz bolatuǵın fazalıq hám ximiyalıq ózgerisler quramalılıǵı, isssiqlik-fizikalıq ózgesheliklerine tiyisli isenimli maǵlıwmatlardıń kamligi hám olar ma`nisiniń kúydiriw processinde ózgeriwi, kúydiriwde júz bolatuǵın ıssılıq almasinuviga tiyisli túsiniklerdiń jetkilikli dárejede bolmawi kúydiriw procesiniń maqul túsetuǵın sharayatın tańlaw ushın qolay múmkinshilik bermeydi. Ílaydan islengen ıdıs buyımlardı alıwda tiykarǵı faktorlarınan biri-bul olardıń ıssılıq ótkezgishligi bolıp, bul kórsetkishni anıqlawǵa tiyisli usıllar haqqında texnikalıq ádebiyatlarda maǵlıwmatlar júdá kem. Sol sebepli ámeliyatda bul máseleni sheshiwde tájiriybe usıllarınan paydalanıw usınıs etiledi [29]. Ádebiyatlar analizine kóre Energiya hám resurs puxta texnologiyalar tiykarında joqarı sapalı gerbish ónimlerin óndiriske tiyisli kóplegen ámeliy hám teoriyalıq izertlewler alıp barılǵan. Úlkenqo'rg'on, Chimqo'rg'on sıyaqlı suw bazaları sazları tiykarında joqarı sapalı ılaydan islengen ıdıs gerbish alıw múmkinligi tuwrısında ilimiy tárepten tiykarlanǵan maǵlıwmatlar chop etilgen. Fizikalıq-ximiyalıq izertlewlerdi kompleks usıllarınan paydalanıp, avtorlar saz yotqizig'ining barlıq qasiyet hám qásiyetlerin úyrengenler hám dáslepki bar gerbish alıwda bul tur sheki onimnen paydalanıwdıń perspektivasın belgilep bergenler. Usınıs etilgen texnologiyanıń taǵı bir abzallıǵı sazlardan paydalanıw esabına suw bazası sıyımlılıqınıń dáslepki kórsetkishin ózgermeytuǵınlıǵı hám sheki onim resurslarınan paydalanıwdıń resurs puxtalıǵı bolıp tabıladı. Suwıqqa shıdamlılıq kórsetkishin asırıw, texnologiyalıq ózgesheliklerin jaqsılaw ushın massa quramına arnawlı usıllardı qollap, tayarlanǵan organikalıq qosımshanı 0, 5-1, 5% muǵdarında kirgiziw usınıs etiledi. Alınǵan ónimlerdiń suwıqqa shıdamlılıǵı 25-35 cikl, qısılıwǵa mexanik bekkemlik shegarası 31-33 MPa. A. A. Madoyan hám basqalar tárepinen daǵaza etilgen patentte ılaydan islengen ıdıs massa quramına kristall forma daǵı SaO saqlawshı hák taslı qoqım (shlam) qosılǵan. Bunda ılaydan islengen ıdıs massa quramı 20 -30% hák taslı shlam, 10 -15% gilli slanets; 2-3% kómir hám 52-68% saz topraqtan ibarat bolǵan. Bunıń nátiyjesinde resurs tejalishi menen birge birlik ónim islep shıǵarıw ushın energiya sarpiyoti azayǵan hám sapalı ónim alıwǵa erisilgen. E. S. Abdraximov pikirine kóre, gerbishde payda bolıwshı geweklerdi birden-bir sistemada sinflash bir qatar qıyınshılıqlardı keltirip shıǵaradı. Avtorlar Rossiyanıń Nátiyje wálayatında ańsat suyıqlanıwshı sazlar tiykarında olinayotgan ılaydan islengen ıdıs gerbishlerdiń gewekliklerin analiz etkenler. Alıp barılǵan izertlewler nátiyjelerine kóre, ańsat suyıqlanıwshı sazlardı 8000 C temperaturaǵa shekem qızdırıwda ónim ishki dúzilisinde formalanıwshı ashıq gewekler kem muǵdarda, anıqrog'i 28-30% ge shekem payda boladı. Pısırıw temperaturasın 9500 C ge shekem kóteriw massa quramında onsha tereń ózgerislerge alıp kelmeydi. 950-10500 C aralıqlarında massaǵa ishlov berilgende, process penen sapalakning zichlashishi hám de jabıq geweklerdiń payda bolıw, ashıq geweklerdiń bolsa azayıwı (8-12% ga) menen keshedi. Alınǵan úlgilerdi mikroskop astında analiz qılıw nur sındırıw kórsetkishleri.

Gilli massalar yamasa olardıń qospasına mineral qosılmalar qosıp, qáliplew hám kúydiriw jolı menen alınatuǵın buyımlar hám materiallar ılaydan islengen ıdıs materiallar dep ataladı. Ílaydan islengen ıdıs buyımlar (tiykarınan turmısda isletiletuǵın ıdıs -tabaqlar, vaza hám sol sıyaqlılar ) islep shıǵarıw eramızǵa bir neshe mıń jıl aldın, júdá áyyemgi zamanlarda payda bolǵan. Talay keyin cherepitsa, qatlam plitalar hám gerbish sıyaqlı ılaydan islengen ıdıs qurılıs materialları tayarlay baslandı. Házirgi kún qurılısında ılaydan islengen ıdıs materiallar hám buyımlardan diywallar qurıw hám jay úsheklerin jabıw, pol, diywal hám fasadlarni oraw, oshaq hám tútin trubaların teriw, oqava hám drenaj qurıw hám de taǵı basqa maqsetler ushın paydalanıladı. Ílaydan islengen ıdıs buyımlar yasaladigan material ılaydan islengen ıdıs texnologiyasında ılaydan islengen ıdıs ılaydan islengen ıdısak dep ataladı. Qurılısbop ılaydan islengen ıdıs buyımlar ılaydan islengen ıdısakning dúzilisi, konstruktiv jixatdan dúziwi, sırtınıń jaǵdayı hám taǵı basqa buyicha turlanadi. Apparatı tárepinen qaratnishi boyınsha ılaydan islengen ıdıs materiallar hám buyımlar tómendegi gruppalarǵa bólinedi: - diywal (gerbish, ılaydan islengen ıdısak, taslar, gerbishten etilgen bloklar hám paneller); - úshekler ushın (ishi gewek taslar, ılaydan islengen ıdıs taslardan etilgen bóreneler, úshek hám qatlam panelleri); - ımaratlar fasadini oraw ushın (ılaydan islengen ıdıs gerbish hám taslar, fasad plitkalari, ǵalına uqsas ılaydan islengen ıdısak hám basqalar ); - ımaratlar ishine oraw ushın (sirlangan plitkalar hám Fason detallar, pol ushın plitkalar); - úshek ushın mólsherlengen (shtamplangan pazli hám lentasimon saz cherepitsa, tegis hám tolqınsimon lenta hám basqalar ); - oqava hám drenaj trubaları, santexnika buyımları (rakovina, unitaz, juwıw ıdısshaları hám basqalar );

23

- kislotaǵa sabırlı buyımlar (gerbish, plitkalar, trubalar ); - jol materialari (gerbishler, taslar ); - ıssılıq qorǵaw (gewekli - ishi bos gerbishler hám taslar, perlitosopola hám basqalar ); - yyengil betonlar ushın toldırgichlar (keramzit, agloporit); órtqa sabırlı buyımlar (gerbish hám Fason buyımlar ). Ílaydan islengen ıdısakning dúzilisine kóre gewekli hám tıǵız ılaydan islengen ıdıs buyımlar boladı. Gewekli materiallardan jasalǵan ılaydan islengen ıdısak sınǵanda gúńgirt kórinedi, suwdı ańsat shimib aladı, gewekliligi 5% ten artıq. Gewekli ılaydan islengen ıdısa buyımlar gápine gerbish, ishi gewek taslar, cherepitsa hám basqalar kiredi. Aq yamasa bir tegis boyalǵan tıǵız materiallar sınǵanda jıltır shıǵanaqsimon kórinedi, gewekliligi 5% ten aspaydı, suyıqlıq hám gazlardı ótkermeydi. Tıǵız ılaydan islengen ıdıs buyımlar ishinde pol plitkalari, kislotaǵa shıdamlı gerbish hám basqalardı búydew kerek. Ílaydan islengen ıdıs buyımlar sirlangan hám sirlanmagan bolıwı múmkin Sır (boyaw ) kúydiriw jolı menen puqtalanǵan shıyshesimon qoplam bolıp tabıladı. Ol buyımlardı sırtqı tásirinlerge shıdamlı, suw ótpkezbeytuǵın hám shıraylı tábiyat kórinisili etedi. Plastikligi artadı hám qálipleniw ızǵarlıǵı azayadı, sheki onimdi keptiriw waqıtı qisqaradı hám bir jolı bekkem boladı. Buyımlardı keptiriw. Qáliplengen buyımlardıń ızǵarlıǵın kemeytiw ushın olardı keptiriw zárúr, mısalı shiyki gerbish 8-10% ızǵarlıqkacha quritiladi. Keptiriw esabına sheki onimdiń bekkemligi asadı, pısırıw processinde muzdıń jarıǵılar ketiwi hám forması ózgeriwiniń aldı alınadı. Buyımlardı tábiy hám jasalma usılda keptiriw múmkin. Keptiriw bastırmalarında tábiy usılda keptiriw janar may jumsawdı talap etpeydi, lekin uzaq waqıt (10 -15 kún) dawam etedi hám hawanıń temperaturası hám ızǵarlıǵına baylanıslı boladı. Bunnan tısqarı, tábiy usılda keptiriw ushın keń bólmeler talap etiledi. Házirgi waqıtta iri zavodlarda, ádetde, sheki onim waqıtı -waqıtı menen isleytuǵın kameralı keptirgishlerde hám úzliksiz isleytuǵın tunnelli keptirgishlerde jasalma usılda quritildi. Keptiriw tártibi buyım túrine qaray saylanadı. Keptirgishlerde pısırıw oshaqların tútin gazları, sonıń menen birge, arnawlı o'txonalarda payda bolatuǵın gazlardan paydalanıladı. Sheki onimdi keptiriw múddeti 1 den 3 keshe-kunduzgacha dawam etedi, juqa buyımlar bolsa bir neshe saatta qurǵatıwı múmkin. Buyımlardı pısırıw ılaydan islengen ıdıs buyımlar islep shıǵarıw texnologiyası procesiniń xal etiwshi basqıshı bolıp tabıladı. Pısırıw procesin shártli túrde úsh dáwir bolıw múmkin: sheki onimdi qızdırıw, pısırıw hám sovitish. Sheki onimdi qızdırıwda temperatura az-azdan 100-1200 C ge shekem kóteriledi, bunda odan erkin suw shıǵarıp jiberiledi. Sonnan keyin temperatura 7500 C ge shekem kóteriledi, gilli mineral daǵı hám sheki onim qospasınıń basqa birikpelerindegi organikalıq qospalar janıp bitadi hám himiyaviy baylanısqan suw shıǵıp ketedi. Ílaydan islengen ıdıs buyımlar halqasımon, tunel, sańlaqlı, rolikli hám basqa oshaqlarda pisiriledi. Halqasımon oshaq ellipsga uqsas tutas pısırıw kanalından ibarat bolıp, shártli túrde kameralarǵa bólingen. Halqasımon oshaq kameralarınıń muǵdarı onıń ónimliligine qaray 16 dan 36 ǵa shekem ózgerip turadı. SHartli kameralar gruppalarǵa tómendegi izbe-izlikte jaylasqan danalarǵa birlestiriledi: júklew, qızdırıw, pısırıw, sovitish hám oshaqtan shıǵarıp alıw. Halqasımon oshaqta janıw óshog'i basqa bólimler sıyaqlı pısırıw kanalı boylap toqtamasdan jıljıydı, pishirilayotgan ónim bolsa óz jayında boladı. Halqasımon oshaqlarda tiykarınan gerbish hám cherepitsa pisiriledi. Pısırıw temperaturası 900-11000 C. Halqasımon oshaqta pútkil pısırıw procesi 3-4 keshe kunduz dawam etedi. Tunnel oshaq - uzınlıǵı 100 m ge shekem bolǵan, bası hám aqırı ashıq kanaldan ibarat bolıp, ol jaǵdayda pisiriletuǵın buyımlar jaylanǵan vagonetkalar relslerde háreketlenedi. Tunnel oshaqta halqasımon oshaqtaǵı sıyaqlı zonalar boladı, júklew, qızdırıw, pısırıw, sovitish hám oshaqtan shıǵarıp alıw basqıshları atqarıladı. Lekin tunnel oshaqta bólimler boylap buyımlar jıljıydı, bólimler bolsa óz jayında qaladı. Tunnel oshaqlar gazda yamasa mayda kómirde qızdırıladı. Bul oshaqlarda ónimdi júklew hám túsiriw processlerin mexanizatsiyalastırıw, sonıń menen birge, pısırıw procesi jáne onı retlewdi avtomatlastırıw ańsat boladı. Pısırıw procesi 18-38 saat dawam etedi. Tunnel oshaqlar halqasımon oshaqlarǵa salıstırǵanda talay ónimli hám qolaylı esaplanadı.