Joba: Kirisiw. I. Bap. Organik reagentler haqqinda uluwma tùsinik

1.3. Alinğan natiyjeler hám olardiñ analizi.
Qatar organikalıq birikpeler arnawlı bir, organikalıq yamasa anorganik elementlar menen reaksiyaǵa kiriwgenda analitik nátiyje kórinetuǵın boladı. Analitik nátiyje kórinetuǵın etiwshi organikalıq birikpeler organikalıq reagentlar dep ataladı. Organikalıq reagentlarni analitik ximiyada qollanıwı, birinshi bar 1885 jılda orıs alımı M. A. Ilinskiy, Co2+ ionın ashıw ushın, α-nitrozo‒β-naftol reagentini qóllaw menen baslanǵan. Organikalıq reagentlarni anorganik ionlarǵa tásiri nizamlıqların I. I. Chugayev islep chiqgan, usınıń nátiyjesinde bul eki orıs ilimpazları organikalıq reagentlarni analizde qóllaw tiykarlawshileri esaplanadı. Pánniń usı salasın rawajlandırıw ushın I. P. Alimarin, A. K. Babko, Yu. A. Zolotovlar menen bir qatarda ózbek ilimpazları Sh. T. Tolipov, Sh. T. Bayev, K. Raxmatullayevlar da úles qosqanlar. Organikalıq reagentlar ximiyalıq analizdi túrli tarawlarında analiz usılların ańsatlastırıw, tezletiw, bayqaǵıshlıǵın asırıw maqsetlerinde qollanıladı. Olar anorganik reagentlarga salıstırǵanda qatar artıqmashılıqlarǵa iye: 1. Bayqaǵıshlıǵı joqarı bolǵanı ushın, basqa usıllarda ashıp bolmaytuǵın iondı ashıw imkaniyatın beredi. 2. Kópshilik organikalıq reagentlar oǵada selektiv hám spetsifik qasiyetke iye. 3. Organikalıq reagentlar, eritpe pH ma`nisine kóre óz reńin ózgertiwi indikator retinde úlken áhmiyetke iye.
Kórsetilgen artıqmashılıqlar sebepli organikalıq reagentlar analitik ximiyada keń qollanıladı. Bunday analitik reaksiyalarda xelat komplekslerin, ásirese, intrakompleks birikpeler hám metall kompleksonatlarni qáliplestiriwge ılayıq. Bunday ligandlarning molekulalarında quramalı metallardıń atomları, kóbinese turaqlı metalosikllar menen salıstırǵanda kúshli koordinatsion baylanısıwlardı payda etiwge ılayıq bolǵan funksional analitik gruppalar (FAG) bolıwı kerek. FAG quramina OH, SH, NH, C = O, C = S toparlari, a’zotli geteroatomalar hàm bosqalar kiriwi mumkin.


II.Bap. Organik reagentlardiñ abzalliği hàm isletiletuğin tarawlar.
Ximiyalıq analizda derlik barlıq túrdegi kompleks birikpeler qollanıladı - kationik, anionik, elektrolit bolmaǵan kompleksler, organikalıq bolmaǵan hám organikalıq ligandli kompleksler, mononukleofil, kóp yadrolı hám basqalar. Ximiyalıq analizda eń kóp isletiletuǵın kompleks birikpelerdi qısqasha xarakteristikalap beremiz.



Xilatlangan kompleks birikpeler.
Xilatlangan kompleksli birikpeler (ICS) - bul metallardıń xelatlangan kompleks birikpeleriniń (xelatlarining) arnawlı jaǵdayı, yaǵnıy birdey yamasa hár qıylı unamsız zaryadlanǵan yamasa neytral polidentat ligandlari (organikalıq yamasa organikalıq bolmaǵan) bolǵan metallardıń koordinatsion birikpeleri bir yamasa bir neshe birdey yamasa hár qıylı xelat halqalarına iye. " Xelat" termini 1920 -jılda Morgan hám Dryu tárepinen kiritilgen. Xelatlar, vKS den ayrıqsha bolıp esaplanıw, katyonik, anyonik tipdagi yamasa elektrolit bolmaǵan komplekslerdiń kompleksleri bolıwı múmkin, tek ishki koordinatsion tarawda tek polidentat ligandlarni yamasa bir waqtıniń ózinde bir yamasa bir neshe polidentat hám monodentat ligandlarni óz ishine aladı hám sırtqı sharga iye yamasa joq. ionları. vKS hám CCS ortasındaǵı parq geyde (lekin mudamı da ) ámelge asırilmaydi: keminde bir xelat ciklın óz ishine alǵan hár qanday CCS kóbinese CCS dep ataladı. CSda bir polidentat ligand bir yamasa bir neshe xelat halqalardı payda etedi jáne bul ligand bi-, tri-, tetra-, penta-, geksadentat bolıwı múmkin. Sonday etip, 8-gidroksixinolinli (oksinli) komplekslerde besew a'zoli metalotsikllar ámelge asıriladı : xelat kompleksleriniń úlken toparı etilenediamin H₂NCH₂CH₂NH₂  Tárepinen payda boladı, bul bes a'zoli metalotsikllarni beredi, mısalı, platina (II) kompleksinde
Eki birdey metalotsikllar kobalt (III) kompleksinde eki monodentattiosiyanato toparı menen birge ámeldegi:
Bul kompleks gúmis (I), vismut (III) ni birikpeler formasında anıqlaw ushın isletiledi [CoEn₂(NCS)₂] [Ag(NCS)₂] va [CoEn₂(NCS)₂] [BiI ₄ ].
CS quramına tiykarları menen metal birikpeleri, kompleksonatlar, metall ftalosiyaninlar, porfirinlar, xlorofill, gemoglobin, siyanokobalamin, insulin, ferritin hám basqa kóplegen zárúrli elementlar kiredi.
Funksional -analitik hám analitik-aktiv gruppalar túsinigi ádetde suwda azǵantay eriydi, kóbinese reńli elementlar, olardı suw menen aralastırıp bolmaytuǵın organikalıq erituvchilar menen alıw múmkin. Quramalı metaldıń da sırtqı sfera ligandlarining tábiyaatına qaray hár túrlı eriwsheńligi hám reńine iye. Mısalı, mıs (II) ionları Cu2+ organikalıq birikpeler menen óz-ara tásirlashganda -α - asilinoksimlar besew a'zoli metalosikllarni óz ishine alǵan jasıl komplekslerdi payda etedi. Kadmiy ionları Cd dıń dia'zoamino toparın óz ishine alǵan
Ar–N=N–NH–Ar'
(Ar va Ar' aril radikallar) Quramındaǵı organikalıq reagentlar menen reaksiyalarında qızıl kompleksler payda boladı. Surma (III) aromatik yadroda eki qońsılas fenol toparına iye ligandlar menen komplekslerdiń jaman eriwsheń aq shókpelerin beredi. Mısalı, bórekallol menen alınǵan kompleksler quramında besew a'zoli metall gruppaları bar. Házirgi waqıtta FAGlarning úlken bólegi málim. Organikalıq molekulada FAG bar ekenligi zárúr, biraq bul organikalıq birikpeni analitik reaktiv retinde isletiw ushın mudamı da jetkilikli shárt emes. Kóplegen jaǵdaylarda analitik aktiv gruppalardıń (AAG) bar ekenligi de talap etiledi, olar ádetde komplekslestiriwshi metalldıń oraylıq atomı menen tuwrıdan-tuwrı koordinatsion baylanısıwlardı payda etmeydi, biraq FAGning analitik tásirin kúshaytadı. FAG, AAG kombinatsiyası anıqlanatuǵın metaldıń oraylıq atomı menen birgelikte tiyisli analitik reaksiyada sheshiwshi rol atqaratuǵın " analitik túyin" ni beredi. FAG hám AAG konseptsiyasi L. M. Kulberg tárepinen kiritilgen. Intrakompleks birikpelerdi ximiyalıq analizde qóllawdıń birpara tiykarǵı kriteryalarına tómendegiler kiredi. a. Eritpelerden metall ionların cho'ktirish ushın isletilingen jaǵdaylarda quramalı birikpediń tómen eriwsheńligi;
b. Payda bolǵan komplekslerdiń tıǵız xarakterli reńiniń bar ekenligi, eger olar eritpe reńi menen metall ionların ashıw yamasa anıqlaw ushın isletilse;
c. Payda bolǵan komplekslerdiń etarlicha joqarı turaqlılıǵın. Bul kriteryalarǵa juwap beriw ushın keminde tómendegi shártler orınlanıwı kerek:
1. Organikalıq reaktivlerdiń molekulalarında FAG bolıwı kerek;
2. FAG sonday fa'zoviy konfiguratsiyaga hám donor atomlarınıń óz-ara jaylasıwına (a'zot, kislorod, altıngugurt, fosfor, margimush hám basqalar ) ıyelewi kerek, sonday etip eń turaqlı bes hám altı aǵzadan ibarat metallosikllarning payda bolıw múmkinshiligı bolıwı múmkin. 3. Organikalıq ligand molekulası, ılajı bolsa, úlken molekulyar salmaqlıqqa ıyelewi kerek, bul metallardı anıqlawdaǵı qátelerdi azaytadı.
Qapırıqelglioksim (diacetyldioxime, Chugaev dıń reaktiv) Bul L. A Chugaev tárepinen 1905-jılda nikel ushın ayriqsha selektiv reaktiv retinde paydalanǵan. Suwlı ortalıqta qapırıqetilglioksim bolǵan Ni 2+ ionları úlken muǵdardaǵı qızıl shókpe payda etedi, suwda hám suwda ammiakda azǵantay eriydi, biraq mineral kislotalarda eriydi. Reaksiya sxema boyınsha dawam etedi:
Ni²⁺ + HDMG = [Ni(DMG)₂] + 2H⁺
Bul jerde: HDMG - qapırıqetilglioksim molekulasınıń qısqartpası. Qapırıqetilglioksim suwda kem eriydi, sol sebepli qapırıqetilglioksimning ózi emes, bálki onıń suwda eriytuǵın natriy tuzidan paydalanıw usınıs etildi. Qapırıqetilglioksimdan temir (II), vismut (III), kobalt (III) ni anıqlawda da paydalanıw múmkin. Nikelni anıqlawda vismut, temir hám kobaltning aralasıw tásirin saplastırıw ushın ekinshisiniń ionları tioglikolik kislota kiritiliwinen bilip alamız. Kishi muǵdardaǵı kobalt hám temir ionları da jılqıshıik kislota qosılıwı menen biliw de bilip alıw múmkin. Bul ionlardıń kóp muǵdarın anıqlaw ushın eritpege N, N-diglitsin qosılıwı usınıs etiledi. Qapırıqetilglioksim oksidleytuǵın elementlar qatnasıwında nikelni fotometrik anıqlawda da isletiledi. 1-nitrozo-2-naftol (α-nitrozo-β-naftol yamasa Ilinskiy reaktivi) klassik organikalıq analitik reaktiv dep da qaraldi.