Jizzax politexnika instituti «qurilish materiallari va konstruksiyalari»

 
Nazorat savollar: 
 
1.  Metallurgiya  Shlaklari  asosida  bog‘lovchi  materiallar  qanday  ishlab 
chiqariladi? 
 2. Shlakportlandsementning tarkibi nimadan iborat? 
 3. Klinkersiz Shlakli bog‘lovchi qanday olinadi? 
4. Ohak-Shlakli sementlar ishlab chiqarishni tushuntiring? 
5. Shlak ishqorli bog‘lovchi olishda qanday materiallar  ishlatiladi? 
 
2-modul. 
Xalq xo‘jaligi va sanoat ishlab chiqarish soha chiqindilari. 
5-ma’ruza. 
Energetika sanoati chiqindilari materiallari 
Reja: 
    1. Yoqilg‘i va energetika sanoati chiqindilari materiallari 
 2. Shlak va kullar 
 

---

Tayanch so‘z va iboralar: energetika chiqindilari; glinozem, kremnezem; 
argillitlar, alevrolitlar, qumtoshlar. 
1.  Yoqilg‘i va energetika sanoati chiqindilari materiallari 
 
Yonilg‘i tarkibli mahsulotlar sirasiga qazib olishda qattiq yonilg‘ini boyitish 
va  yoqishda  paydo  bo‘ladigan chiqindilar  ko‘rnishidagi  mahsulotlar kiradi.  Tosh 
va  kulrang  ko‘mirlar  qattiq  yonishining  asosiy  turlari  hisoblanadi.  Ko‘mirlarni 
qazib olish va boyitishda shaxta va ochilgan jinslar, ko‘mirni boyitish chiqindilari 
yordamchi mahsulotlar bo‘lib xizmat qiladi. 
Qurilish  materiallarini  ishlab  chiqarishda  foydalanish  uchui  eng  kam 
o‘zgaruvchan tarkib va xususiyatlarga ega bo‘lgan ko‘mirni boyitish chiqindilari 
katta  qiziqish  uyg‘otadi.  Ular  turli  xilda  mavjud:  argillitlar,  alevrolitlar, 
qumtoshlar  va  b.  Boyitilish  jarayonida  ajralib  chiqmagan  ko‘mir  tarkibi  20%ga 
etishi  mumkin.  Ko‘miriing  boyitilish  chiqindilari  asosan  8...80  mm.  bo‘laklar 
ko‘rinishida bo‘ladi. 
Koksokimyo  ishlab  chiqarish  korxonalaridagi  asosiy  qayta  ishlab 
chiqarishdan  keyin  namligi  30%gacha  bo‘lgan  va  0,14  mm.dan  kamroq 
o‘lchamdagi  bo‘lakchali  shlamlar,  o‘lchami  3  mm  li  yonilg‘idan  iborat  shaxta 
jinslari,  shuningdek  yirik  turdagi  bo‘laklardan  iborat  qoldiqlar  ko‘rinishidagi 
mahsulotlar qoladi. 
Tosh  ko‘mir  konlariga  to‘g‘ri  keladigan  bo‘sh  jinslar  yonishining  maxsuli 
bo‘lib  yongan  jinslar  hisoblanadi,  Gliejlar-ko‘mir  qatlamlarida  yer  qa’ridagi 
yerosti  olovlarda  pishirilgan  loy  va  loy-kumlik  jinslar  hamda  chiqindi  sifatdagi 
yonib ketgan shaxta jinslari ularning turlari hisoblanadi. 
Tabiiy  yongan  jinslarning  zaxiralari  mamlakatimiz  turli  hududlarida  keng 
tarqalgan.  Ularning  xaqikiy  zichligi  2,4...2,7  g/sm  o‘rta  zichligi  —    1300...2500  
kg/m ,  siquvga chidamliligi-20..60 Mpa  ni tashkil etadi. O‘zlariniig asosiy fizik 
va  kimyoviy  xususiyatlari  bo‘yicha  ular  800...1000  C  da  kuydirilgan  loylarga 
yaqin  turadi.  Yongan  jinslarning  kimyoviy-mineralogik  tarkibi  turlicha,  ammo 
ular  uchun  degidratlashtirilgan    loylik  minerallarning  radikal  ko‘rinishdagi  faol 
glinozemlarning  yoki  faol  glinozem,  kremnezem  va    temirli  birlashmalarning 

---

mavjudligi umumiy hisoblanadi. Kul va Shlaklardan farqli ravishda yongan jinslar 
qariyb  shishalik  kompopetlardan  tarkib  topmagan  va  yuqori  sorbsion  imkoniyati 
bilan  farqlanadi.  Yonmagan  yonilg‘i  tarkibi  2...3%ni  tashkil  etadi,  chiqindili 
yongan jinslarda esa u yanada ahamiyatliroq bo‘lishi mumkin. 
Qattiq  turdagi  yonilg‘ilarni  issiqlik  elektrostansiyalarning  qozonlarida 
yondirilganida  chang  ko‘rinishdagi  qoldiqli  kul  va  bo‘lakli  Shlaklar  yuzaga 
keladi.  Ular  yonilg‘i  mineral  qismining  yuqori  haroratli  (1200..  1700  °S)  qayta 
ishlanishining  mahsuli  hisoblanadi.  Yoqilgi  o‘txona  panjaralar  ustida  qatlamda 
mayda  bo‘lak  ko‘rinshida  yoki  chang  ko‘rinishidagi  holatda  kuydiriladi.  Chang 
ko‘rinishdagi  kuydirilishda  kullarga  yuqori  haroratda  ishlov  berilgan.  Ular 
qiyosiy  bir  xil  kimyoviy  tarkib  va  yonmagan  yonilg‘ining  ahamiyatsiz  qismdagi 
tarkibga  ega  bo‘ladi.  Kulning  ayrim  qismlari  o‘choq  trubalarida,  qozon 
devorlarida  o‘tirib  qoladi,  lekin  uning  asosiy  qismi  tutunli  gazlar  bilan  chiqib 
ketadi  bunkerlarda  ushlanib  qoladi  va  u  yerda  suv  oqimi  yoki  pnevmotransport 
orqali yuvilib ketadi. Faoliyat ko‘satayotgan ko‘plab IESlarida kulni chiqindilarga 
chiqarish uchun gidrosiquv tizimi qo‘llaniladi. 
Qurilish  materiallarini  ishlab  chiqarishda  kullardan  foydalanish  uchun  kulni 
iste’molchilarga  kuruk  shaklda,  yonmagan  bo‘lakchalarning  kichik,  tarkibida 
yetkazib  berish  imkonini  beradigan  kulni  pnevmo  chiqarish  tizimi  ko‘proq 
qo‘llaniladi. 
KPD  si  95...97%ga  teng  bo‘lgan  eletrofiltrlar  eng  samarali  kul  yig‘uvchi 
vositalari  hisoblanadi.  Hozirda  quruq  kul  yig‘ish  moslamalar  qator 
elektrostansiyalarga  o‘rnatilgan,  ushlab  qolinayotgan  kul  miqdori  yiliga  10 
mln.t.dan ortiq.