Jizzax politexnika instituti «qurilish materiallari va konstruksiyalari»

Qo‘llaniladngan 
tarmoq 
Material 
Solishtirma 
iqtisodiy 
samara sum/t. 
Kul  va Shlaklarni 
utilizasiya 
qilinishi darajasi 
TES,% 
 
To‘sish   materi-
allari  va  max-
sulotlari 
 
 
 
 
G‘ovak    to‘ldiruvchi   
(kulli shag‘al, agloporit 
shag‘al ko‘rinishli), issiqlik 
izolyasiya materiallari, 
kulli qum, g‘isht (bloklar) 
kul qorishmasi bilan 
7…15 
 
35...40 
 
Noorganik   bog‘-
lovchi 
Ohak-slanetsli sement, 
kulli portlandsement, 
ohakli-kulli Shlakli sement 
07…3,2 
15 
Yo‘l va aerodrom 
qurilishi 
Yo‘l  aerodrom  qurilishi 
uchun 
Zich  to‘ldiruvchi, 
mustahkam gruntli 
massalar 
5...8 
25….30 
Maxsus    betonlar 
G‘idrotexnik 
Betonga aktiv kul 
issiqlikbardosh betonga 
qo‘shimcha, quyma 
mahsulot 
2,5…..10 
20 
 
Eslatma:  TES  (Issiqlik  elektr  stansiyasi)  Shlaki  va  kulini  utilizatsiya  qilish 
darajasi  deyilganda,  qayta  ishlash  mumkin  bo‘lgan  miqdordagi  chiqindilar  va 
ulardan  umumiy  hajmga  nisbatan  foiz  hisobida  foydalanish  imkoniyatlari 
tushuniladi. 
Sanoat  mahsulotining  utilizatsiya  yo‘nalishini  aniqlash  bilan  bir  qatorda, 
erishilgan  iqtisodiy  effekt  va  boshqa  qator  omillarni  hisobga  olish    zarur,  
jumladan    utilizatsiya    qurilmasining    kapital    jamg‘arma  mablag‘i  va  xom 
ashyoni  qayta  ishlash  mexanizmi  hamda  uning  samaradorligi;  tayyorlanadigan 

---

mahsulotning  iste’mol  qiymati;  ma’lum  hududning  ishlab  chiqarish  strukturasi 
(tuzilmasi) va boshqalar. 
Xom  ashyo  materiallarining  muhim  xususiyati  bo‘lib  qayta  ishlash 
uslublarini  aniqlovchilar,  kimyoviy  tarkiblari,  fizik-mexanik,  toksikologik, 
yong‘in va portlash xarakteristikalari hisoblanadi. 
Ikkilamchi mahsulotlar aksariat hollarda bir turdagi tarkib va xususiyat bilan 
xarakterlanadigan 
sanoat 
chiqindilari 
hisoblanadi. 
Masalan, 
bir 
elektrostansiyada  bir  turdagi  yoqilg‘i  yondirilganda  qolgan  qulning  kimyoviy 
tarkibi  anchagina  farqlanadi.  Tarkibning  farqlanishi  xom  ashyoni  qayta  ishlash 
yo‘nalishini tanlashda e’tiborga olinishi shart. 
Yurtimizdagi  asosiy  konlardan  qazib  olinadigan  ko‘mirni  boyitish  va 
kuydirishda  hosil  bo‘ladigan  ikkilamchi  mahsulotlarni  ko‘p  qismi  kimyoviy 
tarkibi  jihatidan  algoporitli  shag‘al  texnologiyasi  talablariga  mos  keladi. 
Agroprolit  shag‘al  ishlab  chiqarishda  xom  ashyo  tarkibidagi  alohida  oksidlar 
miqdorini  ruxsat  etilgan  o‘zgarish  diapozoni  qisqaradi,  jumladan  yengil 
eruvchan  komponentlarni  soni  cheklanadi.  Kimyoviy  tarkibning  o‘zgarishida 
kulning  gidravlik  aktivligi  o‘zgaradi.    Nordon  kullar  aktiv  mineral 
qo‘shimchalar sifatida Si0
2
 miqdori 40% dan kam bo‘lmaganda va 
Si0
3
 miqdori 
2% dan ko‘p bo‘lmagan holda qo‘llanilishi mumkii. 
Ikkilamchi     sanoat    mahsuloti    tarkibini    va  xususiyatini turg‘unligini     
ta’minlash    uchun 
qator    texnologik    usullardan foydalaniladi. Aksariyat 
turg‘un  xususiyatli  kullarni  alohida  fraksiyalarini  tanlash  uchun  issiqlik 
elektrostansiyalarga kul tutadigan sistema o‘rnatiladi. 
Boshqa korxonalarga ikkilamchi mahsulotlarni transportlarga ortishdan oldin 
ularga  ishlov  berilishi  maqsadga  muvofiq.  Shlaklarni  granullash  (qumoqlash) 
natijasida  mahsulot  tovar  ko‘rinishini  olishi  bilan  birga  kimyoviy    xususiyati  
yaxshilanadi. Pasta turidagi (fosfogips) xom ashyo uchun talab etiladigan shart 
oldindan quritish va granullash hisoblanadi.