Jizzax politexnika instituti «qurilish materiallari va konstruksiyalari»

3. Sanoatdagi ikkilamchi (chiqindi) mahsulotlarning tavsiflanishi 
Hozirgi davrda sanoat ikkilamchi mahsulotlarining keng qo‘lamdagi tavsifi, 
jumladan  turli  kimyoviy  tarkib  bilan  qayta  ishlanganligi,  hosil  qilinishining 
texnologik  xususiyatlari,  hosil  qilish  tartiblari  to‘g‘risidagi  shartlari  va  boshqalar 
mavjud  emas.  Barcha  sanoat  ikkilamchi  mahsulotlarini  ikki  guruhga  bo‘lish 
mumkin: mineral (noorganik) va organik. Qurilish materiallarini ishlab chiqarishda 
mineral  mahsulotlarning  ahamiyati  katta.  Mineral  moddalar  chiqindisi  hamma 
chiqindilarning,    jumladan  qazib  chiqiladigan  va  qayta  ishlanadigan  sanoat 
chiqindilarining katta qismini tashkil etadi. Organik moddalarga nisbatan bu sanoat 
ikkilamchi  mahsulotlarining  aksariyati  o‘rganilgan.    P.I.Bojenov      [z]    sanoat 
ikkilamchi    mahsulotining  asosiy  texnologik    jarayonga  ajratish  davrida   
klassifikatsiyalarda uch sinfga ajratish tadbirini taklif etdi: 
A  -  tabiiy  xususiyatlarini  yo‘qotgan  mahsulotlar;  B  -  sun’iy  mahsulotlar, 
uzoq  muddatdagi fizik-kimyoviy jarayonlar  natijasida  hosil qilingan; 
V - uzoq muddat uyumlarda saqlash oqibatida hosil bo‘lgan mahsulotlar. 
A  sinf  mahsulotlari  (karer  qoldiqlari,  foydali  qazilmalarni  qazib  olishgan 
keyingi  qoldiqlar)  mineral  kimyoviy  tarkibga  va  tog‘  turkumi  xususiyatiga 
mosdir.  Ular  ko‘llaniladigan  jabhalar  mazkur  mahsulotlarning  kimyoviy  va 
fraksion  tarkibi  hamda  fizik-mexanik  xususiyatlariga  bog‘liq  holda,  agregat 
holatida  bo‘lishini  talab  etadi.  Mineral  mahsulotlarning  A  sinfi  beton 
to‘ldiruvchisi  o‘rnida  ko‘llaniladi.  Shuningdek  loyli,  karbonatli  yoki  silikat  xom 
ashyo  sifatida  turli  sun’iy  qurilish  materiallarini  (keramika,  ohak,  avtoklav 
materiallari va boshqalar) olishda foydalaniladi. 
B sinfi mahsulotlarini fizik-kimyoviy jarayon natijasida, oddiy va ko‘pincha 
yuqori  harorat  ta’sirida  olinadi.  Ularning  qo‘llanilish  imkoniyatlari  A  sinfiy 

---

mahsulotlariga  nisbatan  keng.  Bunday  chiqindilardan  foydalanish  yoqilg‘i-
energetik resurslar va ishchi kuchini umumli ishlatishda samarali hisoblanadi. Shu 
kabi  chiqindilardan  foydalanish,  avvalo,  sement  ishlab  chiqarishda,  avtoklav 
qotirish  materiallarida  reaksiyaga  kirishi  xususiyati  yuqori  bo‘lgan  xom  ashyoda 
iqtisodiy samara beradi. 
Shlakoporlandsement  tayyorlashda  domna  Shlakidan  foydalanilganda 
yoqilg‘i-energetik sarflar bir mahsulot uchun ikki marotaba qisqaradi, tannarx esa 
25-30 %ga kamayadi. 
V  sinf  mahsulotlari  kavlab  ag‘darish  vaqtida,  fizik-kimyoviy  jarayonlar     
natijasida          paydo          bo‘ladi          (o‘z-o‘zidan          alangalanish,  Shlaklarning 
parchalanishi  va  kukunning
-
  hosil  bo‘lishi  va  boshqalar).  sinfning  xom  ashyo 
sifatidagi  vakili  tog‘  jinslari  turkumlaridir.  A  sinf  yuqorida  keltirilgan 
klassifikatsiya ikkinchi darajali mahsulotlari: kimyoviy xarakteristikasini hisobga 
olinishi zaruratini talab etadi. 
Mineral  mahsulotlarni    ularning  tarkibidagi  kimyo  birikmalarning  qay 
darajada ustunligiga ko‘ra quyidagi guruhga ajratish mumkin: silikatli, karbonatli, 
ohakli, gipsli, temir (tarkibida temir bo‘lgan). 
Mazkur  guruhlarning  xar  birini  alohida  yanada  kengroq  va  to‘ 
klassifikatsiyalash 
(tavsiflash) 
mumkin. 
Masalan: 
silikatli 
ikkilamchi 
mahsulotlarni  (tarkibida  asosiy  va  nordon  oksid,  karbonat,  kalsiy  magniyli 
moddalarniig miqdoriga bog‘liq) asosiy va nordon-turli ajratish mumkin. 
Tabiiy  va  sun’iy  mineral  ikkilamchi  sanoat  mahsulotlarining.  kam  qismi 
kremnezem,  silikat  va  alyumosilikat  kalsiy  va  magniydan  iborat.  Bundan  o‘z 
navbatida qazib olingan mahsulotlar  chiqindisi va tabiiy silikat materiallarni qayta 
ishlashdan  yer  qatlami  hajmining  86  qismiga  to‘g‘ri  kelishini  tushunish  mumkii. 
Ikkilamchi  qo‘shimcha  mahsulotni  uzluksiz  ko‘rib  chiqish  uchun  ular 
yig‘ilayotgan va tarmoqlariga qarab klassifikatsiyalash mumkin. 
Shu nuqtai nazardan quyidagi  guruhlarga ajratish mumkin: 

---

1.  Metallurgiya  ikkilamchi  mahsuloti:  domna,  ferro  va    eritishdagi  
Shlaklar;  rangli  ruda  eritishdagi  Shlaklar;  rudani  boyitish  mahsulotlari, 
nefelinli va boshqa (kukunsimon mahsulotlar) mumkin. 
2.  Issiqlik energetikasining va yoqilg‘i sanoatining ikkila mahsuloti: kul, 
yoqilg‘i Shlaklari, shaxtadan chiqadigan ashyolar turi ko‘mirni boyitish, neft-
gazli  pek  (qaynatilgan  smoladan  qolgan    modda,  izolatsiya  laki  sifatida 
ishlatiladi), nordon gudron (chiqindisi). 
   3. 
Kimyoviy sanoatning ikkilamchi mahsuloti: tarkibida temir va gips 
bo‘lgan  chiqindilar  ,  tarkibida  tuz  va  gidroksid  bo‘lgan  shlamlar  va  soda 
mahsulotlari; fosfor Shlaklari, ikkilamchi polimer mahsulotlar. 
  4. 
Tog‘  qazilmalari  sanoatining  ikkilamchi  mahsuloti  foydali 
qazilmalarning yuzini ochish va shu bilan birga qazib olinadigan tog‘ 
jinslari 
 
5. 
Yog‘och  va  boshqa  o‘simliklardan  olinadigan  xom  ashyoni  qayta 
ishlagandagi  ikkilamchi  mahsulotlar:  po‘stloq,  qiyqindilar,  qipiq,  qipiq,  lignin, 
g‘o‘za-poya, kanop chiqindilari va boshqalar. 
 
6.  Qurilish  materiallari  ishlab  chiqarishdagi  ikkilamchi  mahsulotlar: 
sement.  abestotsement,  shisha,  keramik  chiqindilari,  polimer  ishlab  chiqarish, 
noruda (ruda bo‘lmagan) sanoat, beton va temir-beton. 
  7. 
Shahar  xo‘jaligi  chiqindilari:  eskirib  ketgan  avtoshinalar,  lattalar, 
qog‘oz  chiqindilari,  oqar  suvning  qattiq  qoldiklari,  ishlatib  bo‘lingan  polimer 
materiallar. 
 
Shu  sababli  sun’iy  g‘ovak  to‘ldiruvchilar  ishlab  chiqarish  strukturasini 
sanoat chiqindilari, ayniqsa yoqilg‘i tarkibli xomashyolardan olinadigan agloporit, 
Shlakli  pemza  va  boshqa  to‘ldiruvchilar  ishlab  chiqarish  orqali  yaxshilash 
mumkin.